Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. ΣΤ΄

état de servir à leur sainte destination; que la Sublime Porte, en rendant à la religion chrétienne ses prérogatives, en lui accordant la même protection que par le passé, en lui garantissant son inviolabilité à l’ avenir, s’ efforce de consoler l’ Europe du supplice du partiarche de Constantinople et des profanations qui ont suivi sa mort; qu’une sage et équitable distinction s’ établisse entre les auteurs des troubles, les hommes qui y prennent part, et ceux que leur innocence doit mettre à l’ abri de la sévérité du Divan; qu’à cet effet on ouvre un avenir de paix et de tranquillité aux Grecs qui seront restés soumis ou qui se soumettront dans un délai donné, et qu’en tout état de cause on se ménage les moyens de distinguer les innocents des coupables; que pour mieux constater cet indispensable changement, le gouvernement turc, en acceptant les propositions antérieures du soussigné, mette la Russie à même de contribuer dans l’ esprit des traités à la pacification des principautés de Valachie et de Moldavie; qu’on cherche uniquement à y rasseoir l’ ordre et la tranquillité publique sur des fondements durables; que, en un mot, l’ exemple de ces provinces puisse être de nature à ramener à l’ obéissance tous les Grecs qui aiment sincèrement leur patrie.

L’ empereur écartera de sa pensée jusqu’ au dernier moment l’hypothèse contraire à celle dont il vient d’ être question.

Si cependant le gouvernement turc témoignait contre toute attente que c’est par suite d’un plan librement arrêté qu’il prend les mesures, touchant lesquelles le soussigné lui a déjà exposé l’ opinion de son auguste maître, il ne resterait à l’ empereur qu’ à déclarer dès à présent à la Sublime Porte, ainsi qu’il le lui a fait pressentir, qu’elle se constitue en état d’hostilité ouverte contre le monde chrétien, qu’elle légitime la défense des Grecs qui dès lors combattraient uniquement pour se soustraire à une perte inévitable, et que, vu le caractère de cette lutte, la Russie se trouverait dans la stricte obligation de leur offrir asile, parce qu’ils seraient persécutés, protection, parce qu’elle en aurait le droit, assistance conjointement avec toute la chrétienté, parce qu’elle ne pourait livrer ses frères de religion à la merci d’un aveugle fanatisme.

En faisant ces déclarations à la Sublime Porte, l’ empereur croit avoir achevé de remplir jusqu’au scrupule tous ses devoirs envers elle.

Une politique moins loyale eût peut-être profité de l’entreprise des moteurs de la révolution.

L’ empereur Fa hautement Condamnée.

Avec des intentions moins franches on se serait contenté d’avoir tenu ce langage.

L’ empereur, loin d’y borner sa droiture, a signalé aussitôt au gouvernement turc le moyen de prévenir les conséquences et les progrès des troubles.

Il lui a prouvé qu’observateur fidèle des traités, il souhaitait sincèrement sa conservation, puisqu’il lui a indiqué les mesures qui pouvaient le sauver, qu’il a même manifesté le désir de coopérer à son salut.

Il le lui prouve encore aujourd’hui, puisqu’il lui fait savoir les seules conditions auxquelles la Sublime. Porte puisse éviter une entière ruine, et qu’il la prévient d’avance que si elle persistait dans la poursuite d’un plan destructeur, elle ne laissaerait à la Russie que l’option de méconnaître ses obligations ou de les respecter, et que dans Une semblable circonstance le choix de l’ empereur ne saurait être douteux.

Il a été enjoint au soussigné de laisser à la Sublime-Porte un délai de huit jours pour répondre à la présente communication.

Au cas que le gouvernement turc exauce tous les voeux et réalise toutes les espérances de s.m.i., en adhérant à ces propositions, le soussigné est autorisé à convenir avec la Sublime Porte d’un nouveau délai qui lui garantira la faculté de démontrer â l’ Europe par le te moignage des faits que non seulement elle accepte les conditions qui doivene constater de sa part un retour à des principes plus modérés et qui ont toutes été indiquées plus haut, mais encore qu’elle s’empresse de les remplir, et que non seulement elle ne veut pas le mal, mais encore qu’elle peut et qu’elle sait l’ emprêcher.

Dans toute autre alternative le soussigné a reçu l’ ordre d’ annoncer à la Sublime Porte qu’il quitterait immédiatement Constantinople avec tous les employés et individus appartenants à la légation de s.m. l’ empereur de toutes les Russies.

Le sousssigné saisit l’ occasion...

Επίσημος συντάκτης του παραπάνω κειμένου ο πρεσβευτής της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη βαρώνος Στρόγγανωφ, ο οποίος επιφορτιζόταν να διαβεβαιώσει την οθωμανική κυβέρνηση για την αποδοκιμασία, από τη ρωσική πλευρά, του κινήματος του Υψηλάντη. Η αποδοκιμασία όμως αυτή δεν σήμαινε διόλου πως η τουρκική κυβέρνηση κατείχε το δικαίωμα να καταστέλλει τις εξεγέρσεις στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη Βαλκανική ποδοπατώντας οποιοδήποτε θρησκευτικό, ανθρώπινο και πατριωτικό αίσθημα.

Έτσι, η Υψηλή Πύλη καλούνταν επιτακτικά να εκπληρώσει ορισμένους όρους εντός τακτής προθεσμίας προχωρώντας στην εξασφάλιση μέλλοντος ειρηνικού και ήσυχου στους Έλληνες χριστιανούς υπήκοους καθώς και στον διαχωρισμό των πραγματικά υπεύθυνων από τους άνεύθυνους2.Ωστόσο, καθώς σημείωνε ο Καποδίστριας, «η Πύλη απέρριψεν αγερώχως πάσας τας προτάσεις της Ρωσίας· εξηκολούθησε να αφήνη την Μολδαβίαν και την Βλαχίαν υπό τας φρικώδεις συνεπείας της μουσουλμανικής εισβολής· παρεσκεύαζε την αυτήν τύχην εις την Ελλάδα προάγουσα δραστηρίως τον κατά του Αλή Πασσά πόλεμον· συμπεριεφέρθη εχθρικώς προς την πρεσβείαν της Αυτού

αυτοκρατορικής μεγαλειότητος, προσέβαλε την ρωσικήν σημαίαν και παρέσχε πράγματα εις το ρωσικόν εμπόριον»3.

1. A. Prokesch - Osten, Geschichte des Abfalls der Griechen, τομ. Γ΄ σ. 95-101.

2. Πρβλ. A. Springer, Geschichte des Revolutions Zeitalters (1849) σ. 455, K. Mendelssohn -Bartholdy, Die orientalische Politik des Fürsten Metternich (Historische Zeitschrift, XVIII, 1867) σ. 55 κ.ε., P. Kennedy - Grimsted, The Foreign Ministers of Alexander I, σ. 238, C. Raffenel. Histoire des événements de la Grèce, τομ. A' (1822-25) σ. 283 επ., A. Ramband, Geschichte Russlands (1891) σ. 676, V. Gittermann, Geschichte Russlands, τομ. B' (1949) σ. 386, C. Grünwald, Alexandre Ιer (1955) σ. 269.

3. Αρχείον Ι. Καποδίστρια, τομ. A' σ. 69.

153

Υπόμνημα περί της τύχης της Ελλάδος» (17 Ιουλίου 1821)

«Η θέσις της Ρωσίας δεν είναι πλέον άγνωστος, ούτε εις την Πόρταν, ούτε εις τας Ευρωπαϊκάς δυνάμεις. Ή οι Τούρκοι έχουν την θέλησιν και την δύναμιν του να παύσουν να είναι Τούρκοι και επομένως θέλουν δεχθή και βάλει εις πράξιν ειλικρινώς τας προτάσεις μας, και τότε αι με αυτούς σχέσεις μας θέλουν είναι ευσυμβίβαστοι με τα προς τους Χριστιανούς καθήκοντα χρέη μας, και θέλουν δυνηθή να στερεωθούν καλύτερα, παρά ότι εστερεώθησαν διά της συνθήκης του Βουκουρεστίου, ή το πραγμα είναι διαφορετικόν· και τότε δεν ημπορούμεν, αλλ’ ούτε χρεωστούμεν να έχωμεν καμμίαν σχέσιν φιλίας με την Πόρταν. Αν υποτεθή το δεύτερον, αι συμμαχικαί δυνάμεις έχουν να ιδούν αν ταις συμφέρη ν’ αφήσουν εις μόνην την Ρωσίαν την φροντίδα να ειρηνεύση την Ανατολήν, ή να συναγωνισθούν με αυτήν, διά να επιτύχουν τον αυτόν σκοπόν και να ελευθερώσουν, ίσως διά πάντα, την Ευρώπην από την μουσουλμανικήν θεοβλάβειαν και βαρβαρότητα.

»Ταύτα τα εμβριθή ζητήματα θέλουν αποφασισθή από τας αποκρίσεις των Αυλών, οπού προσμένομεν, και εις την λύσιν των ιδίων ζητημάτων θέλουν συνεισφέρει ουσιωδώς τα αποτελέσματα του Βαρώνου Στρογανώφ.

»Είναι βέβαια δυσκολώτατον να προβλέψωμεν έν μέλλον, το οποίον φαίνεται να κρέμεται από τόσα συμφέροντα, γνώμας και περιστάσεις ποικίλας. Αν όμως τα προηγούμενα ημπορούν να δεικνύουν κάποιον συμπερασμόν, όσα γνωρίζομεν μας κάμνουν να πιστεύωμεν, ότι η Τουρκική διοίκησις ποσώς δεν

δύναται εις το εξής να επιστρέψη οικειοθελώς εκεί, όπου ευρίσκετο προ των συμβεβηκότων του Μαρτίου, τόσον ως προς τους Έλληνας, όσον και ως προς την Ρωσίαν, δύναμιν, ήτις χρεωστεί αναγκαίως να θέλη την άσειστον διατήρησην των δικαιωμάτων και προνομίων, τα οποία αι συνθήκαι εγγυώνται εις τους ομοθρήσκους της εν Τουρκία.

»Αλλ’ αν ίσως πρέπει βιαίως να ξαναγίνη Τουρκική διοίκησις ό,τι ήτον, αμφιβάλλω ακόμη, ότι ηθική δύναμις και ακόμη ολιγώτερον ηθική δύναμις ξένη ημπορεί να ενεργήση τοιαύτην ασυνήθιστον μεταβολήν· μόνη η υλική δύναμις ή η δύναμις των όπλων έχει ταύτην την ισχύν. Τοιαύτη είναι όμως η παρούσα κατάστασις των πραγμάτων εν Τουρκία, ώστε μία παρούσα δύναμις, αφού άπαξ παρρησιασθή, δεν θέλει είναι δυνατόν να σταθή, παρά εκεί όπου ημπορεί, και όπου πρέπει να σταθή, δηλ. εκεί, όπου δεν θέλει έχει πλέον εχθρούς να πολεμήση.

»Όλα με φαίνεται να συντρέχουν εις ταύτην την μεγάλην λύσιν και αυταί αι δυστυχίαι, τας οποίας οι Έλληνες έπαθαν εις τας Ηγεμονίας θέλουν συνεισφέρει μεγάλως να τυφλώσουν επί μάλλον τους Τούρκους περί της θέσεώς των. Πιστεύουν πάντοτε ότι η Ρωσία δεν δύναται τίποτε, επειδή αι άλλαι δυνάμεις δεν θέλουν την συγχωρήσει να θελήση μήτε να δυνηθή, παρά κατά την θέλησίν των και εντεύθεν ορμώμενοι οι Τούρκοι θέλουν αυξήσει τας επιθυμίας και την αυθάδειάν των, πέραν παντός όρου· ο Θεός θέλει κάμει τα επίλοιπα.

»Εκείνο, όπου ημπορώ να σας είπω εν τοσαύτω, Κύριέ μου, είναι, ότι η Προυσσία, χωρίς να γνωρίζη τας συνομιλίας μας, εφανέρωσε την προθυμίαν της, είναι διόλου της γνώμης μας, και το περισσότερον, κηρύττει, ότι είναι έτοιμη να συναγωνισθή με ημάς και με τας άλλας συμμαχικάς δυνάμεις.

Κάθε ημέρα ημπορεί να μας φέρη ειδήσεις αποφασιστικάς. Εκείναι τας οποίας ελάβαμεν από τας Ηγεμονίας, αναγγέλλουν την διάλυσιν του στρατεύματος του Πρίγκιπος Υψηλάντου.

Φρονώ καθώς και σείς, Κύριέ μου, εκάμαμεν ό,τι ημπορέσαμεν, διά να αποτρέψωμεν από την πατρίδα μας τας δυστυχίας, αι οποίαι την θλίβουν οι αγώνες μας εστάθησαν ανωφελείς. Η Επανάστασις άρχισε να κάμνη ταχείας προόδους· μόνον κακοί ή αμαθείς ημπορούν να θεωρήσουν τα εις τας Ηγεμονίας γινόμενα ως δείγμα των γενησομένων εις την Ελλάδα, ή Αλβανίαν, ή εις τας Νήσους του Αρχιπελάγους. Οι Μολδαυοί και Βλάχοι έμειναν δι’ όλου ξενοι εις την επανάστασιν. Πλην τί κοινόν είναι μεταξύ τούτων και της καταστάσεως της Πελοποννήσου, της Ελλάδος και του Αρχιπελάγους; Ο κάθε άνθρωπος, όστις επήρε τα όπλα εις την Ελλάδα, έχει ένα τάφον, μίαν οικίαν, μίαν γενεάν να υπερασπισθή· ο κάθε ναύτης, εις την παρούσαν των πραγμάτων κατάστασιν, έχει ή να νικήση ή να αποθάνη έξω αν οι ναύται μας διεφθάρησαν δι’ όλου. Δεν βλέπω λοιπόν πιθανότητα διαλλαγής μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων η μόνη, η οποία ήθελε φανή ολίγον δυνατή, ήθελεν είναι αποτέλεσμα ξένης μεσητείας, και μάλιστα αν η Ρωσία ήτον η

μεσιτεύουσα. Έξω τούτου, πρέπει να νικήσωμεν ή ν’ αποθάνωμεν. Οι Έλληνες λοιπόν έχουν σήμερον ειπέρποτε χρείαν μιας καλής και σοφής οδηγίας, και που θέλουν την εύρει οι δυστυχείς! Δεν αμφιβάλλω περί της οδηγίας, την οποίαν θέλετε τους δώσει, Κύριέ μου, με τας συμβουλάς σας. Αν ήμουν ελεύθερος, και αν ημπορούσα, καθώς ευρίσκομαι, να μοιρασθώ εις δύο, βέβαια δεν ήθελα αποφύγει να τους είπω καθαρά, πως θεωρώ τα χρέη, τα οποία έχουν να εκπληρώσουν, και τα οποία πρέπει να εκπληρώσουν επί ποινή θανάτου, και το χειρότερον θανάτου ανηλεούς. Θέλομεν είσθαι καταδικασμένοι, Κύριέ μου, να ακούσωμεν να συγκριθούν οι συμπατριώται μας με τους Νεάπολίτας και Πιεμοντίτας. Ηξεύρω, ότι οι εδικοί μας θέλουν με είπει: Διά τί λοιπόν δεν διαμοιράζεσαι; ή διά τί δεν δίδεσαι ολόκληρος εις την πατρίδα σου; Η απόκρισίς μου είναι εύκολος· (Αον) είμαι μικρός, διά να μοιρασθώ, και μοιραζόμενος ήθελα αξίζει ολιγώτερον του μηδενός υπέρ των Ελλήνων, ήθελα τους βλάψει. (Βον) μένω εις τον τόπον μου και θέλω μείνει εν όσω θέλω ελπίζει να τους είμαι ωφέλιμος. Οποίαν ημέραν ίδω, ότι τα χρέη του υπουργήματος μου είναι ασυμβίβαστα με τα χρέη τα οποία με απαιτεί η πατρίς, πιστεύσατέ με, Κύριέ μου, ότι δεν θέλω αναβάλει ουδεποσώς ν’ ακολουθήσω τον δρόμον, τον οποίον πρέπει ν’ ακολουθήση πας τίμιος άνθρωπος.

Αφού σας έκαμα την εξομολόγησίν μου, συγχωρήσατέ με να σας είπω τί στοχάζομαι περί υμών και των εκδουλεύσεων, τας οποίας ημπορείτε να κάμετε προς τους συμπατριώτας μας, μένων όπου είσθε, έως ότου να μάθωμεν, πού και πώς η Πρόνοια θέλει μας οδηγήσει εις τον δρόμον των χρεών μας.

Δεν αγνοώ την εξοδον του Π(ρίγκιπος) Μ(αυροκορδάτου), και τον επαινώ· ό,τι παρόμοιον ημπορεί να γίνη είναι τίμιον και ωφέλιμον αλλά χρειαζόμεθα περισσότερον πρέπει να διδάξωμεν τους ανθρώπους, οίτινες κυβερνούν τα πράγματα εις την Πελοπόννησον και Ελλάδα, ότι πρώτον χρέος των είναι να στήσουν εις ισχυράν βάσιν την ασφάλειαν του τόπου· αντί να εκτείνουν την ενέργειαν, πρέπει να την συγκεντρώσουν αντί να διασπείρουν τας δυνάμεις, πρέπει να τας ενώσουν, να τας κατασκευάσουν και να τας υποβάλουν εις ισχυράν παιδείαν. Η πληθύς των αρχηγών γεννά πληθύν συμφερόντων και εκείθεν προκύπτει η διάστασις των γνωμών και η εξασθενησις της ηθικής και στρατιωτικής δυνάμεως· τότε αι ατυχίαι είναι άφευκτοι. Ο των Ελλήνων πολέμιος είναι εις και οι βοηθοί του τείνουν ακόμη να ενδυναμώσουν την φοβεράν του ενότητα.

Είναι πληθύς αρχηγών, επειδή οι Έλληνες ματαίως ζητούν ακόμη μεταξύ των τον άνθρωπον, όστις ημπορεί να γίνη ο μόνος αρχηγός. Το ομολογώ· πλήν χρειάζεται με κάθε τρόπον να εύρωμεν ή να ζητήσωμεν αυτόν τον άνθρωπον, αυτόν τον μόνον αρχηγόν χωρίς τούτου δεν κατορθούται τίποτε· οι κίνδυνοι θέλουν πλησιάσει, και δεν θέλει είσθαι πλέον καιρός να συνδράμωμεν την δυστυχή μας πατρίδα. Εξετάσατε, Κύριέ μου, το άπειρον τούτο ζήτημα και μην αμελήτε κανέν από τα δυνατά σας μέσα διά να το λύσετε όσον ταχέως και

ωφελίμως ημπορείτε.

Πολλοί ελπίζουν, ότι τα φρονήματά μου περί του απείρου τούτου ζητήματος είναι όμοια με τα της διοικήσεως, την οποίαν δουλεύω· η ότι, όπως γυρίσουν τα πράγματα, η διοίκησις αύτη δεν θέλει τα αποδοκιμάσει ποτέ, επειδή εγώ τα έδωκα.

Ας εννοηθώμεν μίαν φοράν διά πάντοτε περί του ουσιώδους τούτου πράγματος. Η Ρωσία απεδοκίμασε την επανάστασιν και η επανάστασις άρχισεν ούτως, ώστε η Ρωσία δεν ημπορούσε και δεν έπρεπε μήτε να σιωπήση μήτε να επικυρώση. Ημπορεί να ενασχοληθή εις τας συνεπείας της, με σκοπόν να τας κάμη να ευτυχήσουν; δεν ημπορεί βέβαια, παρ’ όταν βιασθή από κραταιάν ανάγκην από ανάγκην ανυπόστατον. Αυτή η ανάγκη θέλει είσθαι κραταιά και ανυπόστατος, όταν αποδειχθή, ότι δεν είναι πλέον δυνατόν να επανέλθη εις την Τουρκίαν, διά μέσου της τουρκικής διοικήσεως, μία κατάστασις ευσυμβίβαστος με την διατήρησιν της ειρήνης. Αν τεθή τούτο το πρόβλημα, οι Τούρκοι δεν θέλουν πολεμηθή πλέον κατά χάριν της επαναστάσεως· θέλουν πολεμηθή διά να παύση η σταξία, την οποίαν η Πόρτα προκαλείται, ακολουθούσα κατά των Χριστιανών σύστημα ολέθριον και αίματος.

Εις το ιδιαίτερόν μας και ακούοντες μόνον τα αισθήματά μας, ημπορούμεν να είμεθα καταπεισμένοι, ότι η απόδειξις αύτη έδόθη ήδη εις τους Τούρκους· και έξω μόνον αν αλλάξουν φύσιν, ή αν αι Ευρωπαικαί δυνάμεις γίνουν αυταί Μουσουλμάναι, δεν θέλει είσθαι πλέον δυνατόν να ανακληθή διά των Τούρκων εις την Τουρκίαν μία κατάστασις ευσυμβίβαστος με την ύπαρξιν των υπ’ αυτήν Χριστιανών αλλ’ ημπορούμεν να καταπεισθώμεν, ότι όλαι αι άλλαι υπόκεινται εις την αυτήν πεποίθησιν; Επειδή είμεθα πεπεισμένοι ημείς, χρειάζεται να καταπεισθούν και αυταί· και εις τούτο καταγινόμεθα, ίσως επιτύχωμεν τον σκοπόν μας. Αλλ’ η Πρόνοια θέλει αποφασίσει και θέλομεν μάθει, αν το αποφασίζη ευθύς αφού γνωρίσωμεν τας αποκρίσεις της Πόρτας εις την αναφοράν μας.

Έως τότε η Αυλή της Ρωσίας δεν ημπορεί ειμή να οικτείρη την επανάστασιν, και να μείνη δι’ όλου ξένη εις άλας τας συνεπείας.

Περί των ιδιαιτέρων μου φρονημάτων, τα συνάγω εις μίαν μόνην γνώμην να κάμωμεν όλα τα δυνατά να φυλάξωμεν την Πελοπόννησον και τας νήσους του Αρχιπελάγους· να συστήσωμεν μίαν ισχυράν και καλήν κυβέρνησιν να εμφανίσωμεν εις τον πολιτικόν κόσμον τον τόπον μας με την εθνικήν του στολήν, και χωρίς να δανεισθώμεν κανέν σχήμα των νεωτέρων, αλλ’ ούτε την γλώσσαν των.

Να διαφυλάξωμεν τον τόπον, ο οποίος ηλευθερώθη ήδη από τον Οθωμανικόν ζυγόν. Δεν επαναλαμβάνω εδώ ό,τι είπον ανωτέρω.

Να συστήσωμεν μίαν ισχυράν και καλήν κυβέρνησιν καταγινόμενοι εις το μέγα τούτο έργον, δεν πρέπει να αποδεχθώμεν μίαν υπόθεσιν, αλλά να κινήσωμεν από εν πράγμα. Ποίον είναι τούτο; Η Πελοπόννησος επέστρεψε

πάλιν εις εαυτήν το πρώτον συμφέρον και πρώτον χρέος της είναι να προφυλαχθή διά πάντα από τον συντριβεντα ζυγόν.

Πολιτευομένη λοιπόν πρέπει να σκοπή κυρίως τούτο το τέλος. Κάθε άλλος σκοπός, πάσα άλλη θεωρία ήθελεν είσθαι κατά το παρόν υποθετική, και πάντοτε θέλει έχει τον δεύτερον λόγον.

Εν όσω ο εχθρός είναι εις την Ευρώπην, πρέπει να προφυλαττώμεθα, και διά να πραφυλαχθώμεν, πρέπει να είμεθα δυνατοί. Αλλά δύναμις δεν γίνεται παρά συγκεντριζομένων όλων των μέσων, και ενεργουμένων μονοειδώς. Το επαναλαμβάνω· αυτή η διεύθυνσις δεν ημπορεί να έχη άλλον σκοπόν, παρά την φύλαξιν του αποκτηθεντος καλού. Στοχάζομαι λοιπόν, ότι η κατασκευή των δημοσίων δυνάμεων εις τους ελευθερωθέντας τόπους πρέπει να είναι απλουστάτη και όσον το δυνατόν παρομοία με την παλαιάν των κατασκευήν. Οι νεωτερισμοί θέλουν κάμει περισσότερον κακόν παρά καλόν. Ο τόπος πρέπει να έχη μίαν διοίκησιν, τί μέλει αν αυτή η διοίκησις έχη τοιούτον ή άλλον σχήμα; Απαιτείται να είναι καλή και ισχυρά. Εις όλους τους καιρούς η της Ελλάδος διοίκησις ήτον πραγματικώς επιτροπική (représentative)· όσοι άνθρωποι είχον υπόληψιν από τους συμπατριώτας των, έμβαινον εις την διοίκησιν των πραγμάτων. Άλλοτε η μόνη των φροντίς ήτον, πώς να υπακούουν και πώς να υποφέρουν την Οθωμανικήν μάστιγα· σήμερον πρέπει να ζητήσουν τους τρόπους του να έχουν τον λαόν ευπειθούντα, διά να τον φυλάξουν πάντοτε ελεύθερον από τον συντετριμένον ζυγόν. Με φαίνεται, ότι τούτο είναι ευκολώτατον, αν οι άρχοντες των διαφόρων τόπων είναι νοήμονες, και μάλιστα αφιλοκερδείς. Ας αποφύγουν όσον το δυνατόν πάσαν πομπώδη ονομασίαν και όλους τους μεγάλους λόγους, των οποίων εσχάτως οι Ιταλοί παρέστησαν το γελοίον δραμα. Έχομεν χρείαν να ενδυναμώσωμεν τον εχθρόν; τον ενδυναμώνομεν οσάκις με την πολιτείαν η με τους λόγους δικαιώνομεν την καθ’ ημών συκοφαντίαν. Χαρακτηρίζουν την επανάστασιν της Ελλάδος ως έργον αυτόχρημα των Ιταλικών, Γερμανικών και Γαλλικών εταιρειών. Η κατηγορία αυτή είναι ψευδής· τουλάχιστον δεν την βοηθεί καμμία απόδειξις· εν τοσούτω αυτή πιέζει το έθνος μας. Αι ανόητοι προκηρύξεις του Υψηλάντου εδικαίωσαν πολλά τους εχθρούς μας (και δεν είναι μόνον οι Τούρκοι εχθροί μας) να σημειώσουν την ελληνικήν επανάστασιν ως περισπασμόν, τον οποίον οι Ιακωβίνοι της Ευρώπης ενήργησαν προς βοήθειαν των ολεθρίων σκοπών των κατά Ιταλίας, Γερμανίας και Γαλλίας. Συμφέρει τα μέγιστα ν’ αναιρεθή η συκοφαντία και οι εις την Ελλάδα προύχοντες ημπορούν ευκόλως να το κατορθώσουν διά των προφυλάξεων, τας οποίας σχεδιάζω ακολούθως.

Αον. Να πολιτεύσουν τους ελευθερωθέντας τόπους με μόνον σκοπόν μικράς προφυλάξεως πάσης επιδρομής, τόσον από μέρους των Τούρκων, όσον από μέρους των Αυλών, αι οποίαι προτιμούν την Μουσουλμανικήν δύναμιν από πάσαν άλλην εις την Ανατολήν.

Οι Τούρκοι θέλουν ενεργήσει διά των όπλων και έτι πλέον διά της

διαφθοράς· αι άλλαι δυνάμεις μη δυνάμεναι φανερά να ενωθούν με τους Τούρκους εις τα δυναστικά κινήματα, θέλουν συμπράξει με αυτούς διά το αυτό τέλος, μεταχειριζόμεναι την διαφθοράν.

Βον. Διά να συστηθή η διοίκησις ώστε να προφυλαχθή από τόσους κινδύνους, πρέπει να συγκεντρωθή η πραγματική δύναμις εις ολίγας χείρας, αν όχι εις χείρας ενός. Ο λαός πρέπει να μετέχη της διοικήσεως διά της συγκαταθέσεώς του· και κατά τους ανέκαθεν συνηθισμένους και εθνικούς τρόπους.

Γον. Τα παλαιά σχήματα έπρεπε να διαφυλαχθούν επιμελώς επί τέλει ωφελείας, και να μη δικαιώσωμεν, καθώς είπα ανωτέρω, τας κατά των Ελλήνων διεσπαρμενας φήμας ως τυφλών οργάνων των Ευρωπαίων στασιαστών.

Δον. Αν αι περιστάσεις απαιτούν, ώστε και αι νέαι διοικήσεις των ελευθερωθέντων τόπων να δώσουν δημόσια ψηφίσματα, άξια να παρρησιασθούν εις την Ευρώπην, επιθυμητόν ήτον να παρρησιάσουν εις απλήν και εθνικήν γλώσσαν· πρέπει να λέγουν τα πράγματα χωρίς φράσεις και με δύναμιν και αξίωμα· Όσον ολίγα ομιλούμεν, τόσον περισσότερα, πράττομεν αλλά αν γράφωμεν πολλά και πολλά αν διακροτώμεν, αναγγέλλομεν ότι δεν ηξεύρομεν και ότι δεν ημπορούμεν τίποτε να πράξωμεν.

Εον. Η τελευταία προφύλαξις είναι, να μη κάμωμεν κατά το παρόν προβλήματα εις καμμίαν από τας ξενας αυλάς, έξω από τας Ενωμένας Επαρχίας της Αμερικής· λέγω κατά το παρόν, ότι, αν το ζήτημα, το οποίον εξετάζεται τώρα εις Κωνσταντινούπολιν, αποφασισθή, η θέσις αλλάζει· έως τότε, αν αι προτάσεις των Ελλήνων εγίνοντο δεκταί, ήθελε μένει να ηξεύρωμεν αν μία ξένη Αυλή ήθελε μόνη επιχειρισθή να πραγματευθή με αυτούς, έχουσα διάθεσιν καθαράν. Όμως αν μία ξένη Αυλή έκαμνεν αφ’ εαυτής προβλήματα, τότε ήθελεν είσθαι άνοησία να τ’ απορρίψουν. Αλλ’ ακόμη δεν είμεθα εις τοιαύτην ύψωσιν θέλομεν την φθάσει, και διά να την φθάσωμεν, πρέπει να αγωνιζώμεθα».

1. Εμμ. Πρωτοψάλτη, Υπομνήματα συναφή Ιγνατίου Μητροπολίτου Ουγγροβλαχίας και Ιω. Καποδιστρίου περί της τύχης της Ελλάδος (1821) (Αθήνα, τομ. Ξ', 1956) σ. 162-168.

154

Υπόμνημα προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο (29 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1821)1

Je prends la liberté de mettre sous les yeux de v.m.i. le travail concernant les communications britanniques.

La lecture de la dépêche adressée à lord Strangford, me porte à croire que l’ Angleterre tâche de se sonstituer de fait médiatrice entre la Porte et la Russie.

En lui demandant sa coopération à Constantinople pour faire réussir les démarches du baron Stroganoff et en l’ invitant (pour le cas où ces démarches vinssent à échouer) à s’expliquer et à s’ entendre avec nous et avec les autres puissances alliées pour délibérer d’un commun accord sur les mesures qui pourraient rétablir l’ ordre et la tranquillité en Orient, nous n’ avons jamais pensé de livrer nos griefs contre les Turcs à sa médiation, ni à celle des autres puissances.

C’est sur cette grave question que j’ai déjà préparé mon travail. M. le comte Nesselrode à qui je l’ai communiqué, m’a proposé d’en ajourner la confection finale jusqu’ au moment où nous recevrons les réponses que nous attendons de la part du baron Stroganoff.

En déférant à l’ opinion de M. de Nesselrode, je crois néanmoins de mon devoir d’en prévenir v.m.i. Elle jugera peut être convenable de reconnaître elle-même, par son entretien avec M. l’ ambassadeur d’Angleterre, si sa cour se considère dans les questions relatives à la situation actuelle de la Turquie comme une puissance alliée de la Russie ou bien comme une puissance qui se réserve le rôle de médiatrice entre la Russie et la Porte.

Je suis....

Des communications britanniques du 16 juillet

Les communications que le chevalier de Bagot a faites verbalement· au ministère impérial, consistent en une lettre du roi d’Angleterre à l’ empereur et en deux dépêches du marquis le Londonderry adressées la première à lord Strangford à Constantinople, la seconde à lord Stewart à Vienne.

Ces communications ont pour objet de nous faire connaître l’opinion du ministère britannique sur les événements de la Turquie et de nous donner la mesure de l’ importance majeure qu’il attache au maintien de la paix entre la Russie et la Porte ou, en d’autres termes, aux moyens d’ empêcher que les circonstances actuelles n’occasionnent une rupture et par conséquent une guerre entre les deux Etats.

Nous n’ avons fait que lire une seule fois la pière principale, c’est-a-dire, la dépêche adressée à lord Stranfgord. Nous oserons néanmoins retracer ici la pensée dans laquelle cette pièce est conçue et signaler le but vers lequel tend le cabinet de Londres.

L’ Angleterre déplore les excès auxquel se sont livrés les Turcs en sévissant contre les Grecs, blâme la conduite de la Porte envers le baron de Stroganoff et donne à l’ ambassadeur britannique l’ ordre de mettre tout en oeuvre pour

ramener le gouvernement turc à des principes plus modérés et à des mesures où l’ empereur de la Russie puisse retrouver la preuve des égards dus à la personne de son représentant.

Dans le cas où la Porte pousserait l’ aveuglement jusqu’ à se permettre quelques actes de violence contre le baron de Stroganoff ou contre un de ses collègues, lord Stranglord quittera aussitôt Constantinople et déclarera au gouvernement turc que le roi d’ Angleterre ne saurait conserver une mission dans un pays où le droit des gens et le caractère d’un représentant public d’une puissance étrangère cesseraient d’ être respectés.

Si le fanatisme et l’obstination des Turcs rendent inutiles tous les efforts de lord Strangford, l’ Angleterre souhaite que la Russie persévère dans son système de loganimité, afin de producer aux Turcs le temps de se calmer et de revenir de leurs erreurs et de leurs méfiances. Il serait possible, à ce que pense le ministère anglais, de rétablir alors entre la Russie et la Porte des relations conformes aux égards dus à l’ empereur et aux intérêts de ses peuples. L’ Angleterre se flatte que la Russie persévérera dans son système de longanimité:

1) parce que les troubles de la Turquie ne portent aucune atteinte à la tranquillité intérieure de la Russie;

2) parce qu’une intervention armée en Turquie compromettrait l’ existence de la paix entre la Russie et la Porte non seulement pour le présent, mais encore pour l’ avenir et amènerait peut-être de fâcheuses complications en Europe;

3) parce qu’un semblable événement serait le triomphe des ennemis de l’ ordre, ces hommes coupables ayant été les moteurs de la révolution qui agite la Grèce, et ne l’ ayant excitée que pour occuper la Russie et pour l’ empêcher de suivre et de réprimer leurs funestes complots dans le reste des Etats européens.

Quelles que soient les bornes qu’il plaira à s.m.i. d’assigner à sa longanimité envers les Turcs, nous osons croire qu’il n’ appartient à aucune puissance étrangère de les tracer et bien moins encore de motiver leur jugement sur les raisons qu’allègue le gouvernement anglais.

Il est facile en effet d’en démontrer l’ insuffisance par les observations suivantes.

Ad primum. Si les troubles de la Turquie ne portent aucune atteinte à la tranquillité intérieure de la Russie, ils en portent en revanche une très grave aux intérêts les plus essentiels de ses provinces méridionales et détruisent la considération dont étaient environnés ses rapports avec le gouvernement turc.

Le commerce de la mer Noire est paralysé; notre marine marchande dans ces parages est sans protection, puisqu’elle n’ose plus arborer le pavillon russe. Que l’ état actuel de choses se prolonge, et l’un et l’ autre seront bientôt anéantis. Le commerce et cette marine sont l’ ouvrage des cinquante dernières années.. Les laisser détruire, c’est reculer d’un demi-siècle. D’une autre part, les principautés de Valachie et de Moldavie jouisent de la protection spéciale de la Russie en vertu

des traités par lesquels cette puissance les a replacées trois fois sous la domination ottomane. Les habitants de ces contrées sont demeurés étrangers à la révolution. Cependant les Turcs y portent le ravage et la morte malgré nos protestations les plus formelles. Si un pareil scandai doit être toléré, que deviendra la juste considération dont la Russie jouissait dans le Levant?

Ad secundum. Une intervention armée doit, dit-on, irriter les Turcs et perpétuer l’état d’ hostilité entre les deux Empires, mais quels est le moyen que l’on propose pour calmer la Porte et pour rétablir entre elle et la Russie des relations amicales et confiantes? La modération d’une part, c’est-à-dire, l’ impunité de l’ autre. Toutefois, sans faire attention à cette dernière circonstance, quel a été depuis le mois de mars l’ effet de notre modération?

L’ Angleterre trouve que si les Turcs manquent aux égards qu’ils doivent aux représentants des puissances étrangères, lord Strangford doit quitter Constantinople. Cependant les Turcs ont réduit le baron de Stroganoff en état de véritable captivité. Ils n’ont fait aucun cas de ces remontrances. Ils Font accablé de procédés outrageants. Ils ont, en un mot, comme dit l’ Angleterre, manqué aux égards qu’ils lui doivent, et le jour où ils y ont manqué, le baron de Stroganoff aurait, d’après les principes mêmes que pose le ministère britannique, dûquitter Constantinople. Comment avons-nous néanmoins répondu aux Turcs? Par la patience. Et comment ont-ils répondu à notre patience? Par la lettre du grand vizir à M. le comte de Nesselrode.

Supposer maintenant, après une si longue et si malheureuse expérience, que c’est encore par des temporisations et par la longanimité qu’on peut porter les Turcs à redresser nos trop légitimes griefs, c’est supposer l’ impossible. Les Turcs ne font pas la guerre à la Russie. Mais ils détruisent ce que la Russie protège en Orient, ce qui constitue pour elle le fruit de trois guerres glorieuses et l’ essence de ces plus honorables transactions. Tant que les Turcs peuvent croire que cette destruction restera impunie, pourquoi renonceraient-ils à de tels avantages?

Mais l’ anéantissement de la population moldave, valaque, grecque, la profanation de l’ église n’ attaque aucun intérêt européen. Il y a plus; on pourrait dire que les puissances européennes y gagneraient, si elles faisaient abstraction des sentiments que l’ humanité inspire, puisqu’elles acquerraient par la destruction des Grecs dans le Levant ce que la Russie y possède aujourd’hui par la protection qu’elle exerce.

Nous ne discuterons point au reste cette dernière question. Ce qui nous semble démontré par une autorité digne de foi, par l’ autorité même la plus irréfragable de toutes, par l’ expérience, c’est que les Turcs ne renonceront ni spontanément, ni par des insinuations amicales, ni par des menaces au système qu’ils poursuivent et dont parle la lettre du grand vizir.

L’ Angleterre doit plus que toute autre puisance être convaincue de cette

vérité. En 1809 1’ amiral Duckworth menaça de bombarder le sérail en Constantinople, si la Porte ne romprait son alliance avec Buonaparte. La Porte resta inébranlable et la démonstration de l’ escadre anglaise ne produisit aucun effet.

Halib effendi expliqua ce fait lors des négociations de Bucarest à un des plénipotentiaires russes.

"La Porte savait bien, dit-il, que l’ Angleterre ne voulait ni s’ emparer de Constantinople, ni le livrer à la Russie. Elle savait donc que le sérail et la capitale ne couraient aucun risque”.

Les Turcs jugeront de même de toutes les menaces de rupture que lui feront les autres puissances de l’ Europe. Ils continueront à égorger et à détruire les chrétiens, sachant que s’ils font du tort à la Russie, ils n’en font aux autres Etats européens, et persuadés que les intérêts matiériels l’ emporteront sur les sentiments.

En parlant de ce fait et des inductions qu’il est facile d’en tirer, nous répondrons au troisième motif allégué par le ministère britannique.

Ad tertium. Si, d’un côté, i} est impossible que les Turcs souscrivent de leur propre gré ou par suite d’insinuations amicales à un accommodement équitable, et si malgré cela on veut abandonner au temps seul et aux chances qu’il peut amener le sort présent et futur de l’ Orient, on est autorisé à craindre qu’en dernier résultat les puissances alliées ne se trouvent seconder les desseins pervers des hommes qui ont provoqué les troubles de la Turquie.

Si la longanimité et l’ inaction pouvaient terminer la révolution de la Grèce ou si l’on pouvait espérer de hâter et de faciliter par ce moyen un arrangement entre la Russie et la Porte, certes, ce serait déjouer les calculs des révolutionnaires que de ne point agir.

Mais tant que la Turquie sera le théâtre d’une guerre de religion et de peuple à peuple entre les musulmans et les Grecs. l’ attention de la Russie et même une grande partie de ses forces seront nécessairement distraites par le vaste incendie qu’elle verra allumé sur ses frontières. Si cette guerre finit par la destruction des Grecs, les Turcs victorieux et qui auront impunément violé tous leurs traités avec la Russie, seront - ils pour cette puissance les voisins tranquilles et pacifiques qui conviennent le plus au système européen? Nous ne sommes point en droit de le croire. Si ce sont les Turcs qui succombent sous les efforts de l’ insurrection grecque, la paix de l’Europe en sera-t-elle mieux assurée? Nous ne le croyons par non plus.

Ainsi, quand bien même on admettait pour un moment l’ hypothèse sur laquelle raisonne le ministère britannique, encore serait-il vrai que le seul moyen de déjouer les calculs des artisants des troubles en Europe est de faire cesser le plus tôt possible la révolution de la Grèce et d’en prévenir les conséquences qu’elle entraînerait aujourd’hui, soit que les Turcs triomphent, soit qu’ils éprouvent des revers.

Or, la proposition du cabinet de Londres ne parait pas de nature à nous faire atteindre promptement le but si désirable.

On pourrait d’ailleurs observer que l’ Angleterre est en contradiction avec elle-même. Jusqu’ à ce jour le gouvernement anglais a hautement improuvé l’ intervention des puissances alliées dans les affairs intérieures des autres Etats. Maintenant il veut que la Russie garde en réserve toute sa puissance pour exercer le droit d’ intervention et pour réprimer les tentatives des hommes qui veulent le renversement de l’ordre établi.

Cette contradiction est peut-être le seul motif pour lequel M. de Bagot a défense de donner copie de la dépêche du M. de Londonderry à lord Strangford.

En résumé, il nous semble que les déterminations de la Russie dans tout ce qui concerne les affaires de l’ Orient et l’ exécution de nos traités avec la Porte doivent conserver une entière indépendance, et qu’il n’ appartient qu’ à s.m.i. de poser des bornes à sa patience et à son inaction. Plus les puissances nous verront prêts à faire dépendre notre action des relations qu’il leur plaira l’ adopter, plus elles se dispenseront d’agir, plus la présomption des Turcs s’ augmentera, plus les malheurs de l’ Orient s’ aggraveront et plus nous seront éloignés de l’ objet de nos voeux et de notre système.

«Παίρνω το θάρρος να υποβάλω στην αυτοκρατορική σας μεγαλειότητα την εργασία που αφορά τις βρετανικές διακοινώσεις. Μελετώντας το έγγραφο που απευθύνθηκε στον λόρδο Στράντφορντ, τείνω να πιστέψω πως η Αγγλία επιθυμεί να καταστεί ενεργή μεσολαβήτρια μεταξύ της Πύλης και της Ρωσίας.

»Επιζητώντας εμείς τη σύμπραξη της στην Κων/πολη προκειμένου να βοηθήσουμε να επιτύχουν τα διαβήματα του βαρώνου Στρόγγανωφ και προσκαλώντας την (για την περίπτωση που αυτά τα διαβήματα θα αποτύγχαναν) να δώσει εξηγήσεις και να συμφωνήσει μ’ εμάς και με τις άλλες συμμαχικές Δυνάμεις ώστε να αποφασίσουμε με κοινή συμφωνία τα μέτρα που θα μπορούσαν να επαναφέρουν την τάξη και την ησυχία στην Ανατολή, δεν σκεφθήκαμε ποτέ να εναποθέσουμε στη μεσολάβησή της ούτε σ’ αυτή των άλλων Δυνάμεων τις κατηγορίες μας εναντίον των Τούρκων.

Σχετικά μ’ αυτό το σοβαρό θέμα ετοίμασα ήδη την εργασία μου. Ο κύριος κόμης Νέσσελροντ στον οποίο την ανακοίνωσα, μου πρότεινε να αναβάλλω την τελική σύνταξη της μέχρις ότου θα δεχθούμε τις απαντήσεις που περιμένουμε εκ μέρους του βαρώνου Στρόγγανωφ.

»Προσχωρώντας στην άποψη του κ. Νέσσελροντ πιστεύω παρ’ όλα αυτά ότι είναι καθήκον μου να ειδοποιήσω γι’ αυτό την αυτοκρατορική σας

μεγαλειότητα. Είναι πιθανό να κρίνει ότι πρέπει να εξακριβώσει αυτή η ίδια από την συζήτηση της με τον κ. πρέσβυ της Αγγλίας, αν η αυλή του θεωρεί τον εαυτό της, όσον αφορά τα σχετικά με την παρούσα κατάσταση της Τουρκίας θέματα, σαν μία συμμαχική δύναμη της Ρωσίας ή μάλλον σαν μια δύναμη που επιφυλάσσει για την ίδια το ρόλο του μεσολαβητή μεταξύ της Ρωσίας και της Πύλης.

Περί των βρετανικών διακοινώσεων της 16ηςΙουλίου

Οι διακοινώσεις που ο ιππότης του Bagot επέδωσε προφορικά στην αυτοκρατορική κυβέρνηση, περιλαμβάνουν μια επιστολή του βασιλιά της Αγγλίας στον αυτοκράτορα και δύο έγγραφα του μαρκήσιου του Λονδόνδερυ, που απευθύνονται το πρώτο στον λόρδο Στράντφορντ και το δεύτερο στο λόρδο Στιούαρτ στη Βιέννη.

»Αυτές οι διακοινώσεις έχουν σαν αντικείμενο να μας γνωστοποιήσουν την άποψη της βρετανικής κυβέρνησης πάνω στα γεγονότα της Τουρκίας και να μας δείξουν πόσο τεράστια σημασία αποδίδει στη διατήρηση της ειρήνης μεταξύ της Ρωσίας και της Πύλης, η, με άλλα λόγια, στο να εμποδιστεί να δοθεί αφορμή, από τις τωρινές περιστάσεις, για μία ρήξη και, κατά συνέπεια, για ένα πόλεμο μεταξύ των δύο κρατών.

Δεν διαβάσαμε παρά μια μόνο φορά το κύριο έγγραφο, δηλαδή τη διακοίνωση που απευθύνθηκε στο λόρδο Στράντφορδ. Εν τούτοις έχουμε την τόλμη να χαράξουμε εκ νέου εδώ τη σκέψη με την οποία αυτό το έγγραφο επινοήθηκε και να υποδείξουμε το σκοπό προς τον οποίο τείνει η κυβέρνηση του Λονδίνου.

»Η Αγγλία θλίβεται για τα έκτροπα στα οποία αποδύθηκαν οι Τούρκοι βιαιοπραγώντας εναντίον των Ελλήνων, καταδικάζει την διαγωγή της Πύλης απέναντι στο βαρώνο Στρόγγανωφ και διατάσσει το βρετανό πρεσβευτή να πάρει όλα τα μέτρα ώστε να επαναφέρει την τουρκική κυβέρνηση σε πιο μετριοπαθείς αρχές και σε μέτρα στα οποία ο αυτοκράτορας της Ρωσίας θα μπορέσει να ξαναβρεί το δείγμα των τιμών που οφείλονται στο πρόσωπο του αντιπροσώπου του.

Στην περίπτωση που η τύφλωση της Πύλης θα φθάσει μέχρι στο να επιτρέψει στον εαυτό της μερικές πράξεις βίας εναντίον του βαρώνου Στρόγγανωφ, η εναντίον ενός από τους συναδέλφους του, ο λόρδος Στράντφορντ θα εγκαταλείψει αμέσως την Κωνσταντινούπολη και θα διακηρύξει στην τουρκική κυβέρνηση πως θα ήταν αδύνατον να διατηρήσει ο βασιλιάς της Αγγλίας μια αποστολή σε μια χώρα όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα και το αξίωμα του δημοσίου αντιπροσώπου μιας ξένης Δύναμης θα έπαυαν να είναι σεβαστά.

»Αν ο φανατισμός και η ισχυρογνωμοσύνη των Τούρκων καταστήσουν,

άχρηστες όλες τις προσπάθειες του λόρδου Στράντφορντ η Αγγλία εύχεται να εμμείνει η Ρωσία στην τακτική της μακροθυμίας, προκειμένου να προσφέρει στους Τούρκους τον χρόνο να ηρεμήσουν και να αποφύγουν τα σφάλματά τους και τις δυσπιστίες τους. Θα καθίστατο δυνατό, όπως σκέφτεται η αγγλική κυβέρνηση, να αποκατασταθούν τότε ανάμεσα στη Ρωσία και στην Πύλη σχέσεις ανάλογες με τις τιμές που οφείλονται στον αυτοκράτορα και στα συμφέροντα των λαών τους. Η Αγγλία ευελπιστεί ότι η Ρωσία θα εμμείνει στο σύστημα της μακροθυμίας:

1) γιατί οι ταραχές της Τουρκίας δεν απειλούν με κανένα τρόπο την εσωτερική ηρεμία της Ρωσίας·

2) γιατί μια ένοπλη επέμβαση στην Τουρκία θα απειλούσε την διατήρηση της ειρήνης ανάμεσα στη Ρωσία και στη Πύλη όχι μόνο ως προς το παρόν, αλλά ακόμη και ως προς το μέλλον και θα δημιουργούσε πιθανόν δυσάρεστες περιπλοκές για την Ευρώπη·

3) γιατί ένα τέτοιο γεγονός θα έκανε να θριαμβεύσουν οι εχθροί της τάξης, αυτά τα ένοχα άτομα που ήταν η κινητήρια δύναμη της επανάστασης που ταράζει την Ελλάδα, και που δεν την υποκίνησαν παρά για να απασχολήσουν τη Ρωσία και για να την εμποδίσουν να καταδιώξει και να καταστείλει τις ολέθριές τους συνωμοσίες στο υπόλοιπο τμήμα των Ευρωπαϊκών κρατών.

»Όποια και αν είναι τα όρια που αρέσκεται η αυτοκρατορική μεγαλειότητα του να θέτει στη μεγαλοψυχία της, απέναντι στους Τούρκους, έχουμε την τόλμη να πιστέψουμε πως δεν δικαιούται καμιά ξένη Δύναμη να τα καθορίζει και ακόμη λιγότερο να δικαιολογεί την απόφασή τους σε συμφωνία με τους λόγους που προβάλλει η αγγλική κυβέρνηση.

Είναι χρήσιμο πράγματι να καταδείξουμε την ανεπάρκεια τους με τις ακόλουθες παρατηρήσεις:

Ad primum. Αν οι ταραχές της Τουρκίας δεν βλάπτουν καθόλου την εσωτερική ηρεμία της Ρωσίας, βλάπτουν απεναντίας πολύ σοβαρά τα πιο ουσιώδη συμφέροντα των νοτίων της επαρχιών και φθείρουν την υπόληψη την οποία απολάμβαναν οι σχέσεις της με την τουρκική κυβέρνηση.

»Το εμπόριο της Μαύρης θάλασσας παράλυσε· ο εμπορικός μας στόλος στα παράλιά της βρίσκεται απροστάτευτος εφόσον δεν τολμά πια να υψώνει την ρωσική σημαία. Αν παραταθεί η παρούσα κατάσταση πραγμάτων, και ο ένας και ο άλλος θα εξασθενήσουν μετά από λίγο. Το εμπόριο και αυτός ο στόλος είναι το έργο των πενήντα τελευταίων ετών. Το να αφήσουμε να καταστραφούν, είναι σαν να οπισθοδρομούμε μισό αιώνα. Από το άλλο μέρος οι ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας, απολαμβάνουν την ειδική προστασία της Ρωσίας κατά τις συνθήκες σύμφωνα με τις οποίες αυτή η Δύναμη τις έχει παραχωρήσει τρεις φορές στην οθωμανική εξουσία. Οι κάτοικοι αυτών των τόπων παρέμειναν ξενοι στην επανάσταση. Παρ’ όλα αυτά οι Τούρκοι επιφέρουν σ’ αυτούς την καταστροφή και τον θάνατο παρ’

όλες τις ρητές διαμαρτυρίες μας.

Αν ένα παρόμοιο σκάνδαλο μέλλει να γίνει ανεκτό τί θα απογίνει η δίκαιη υπόληψη που η Ρωσία έχαιρε στην Ανατολή;

» Ad secundum. Μια ένοπλη επέμβαση μπορεί, λένε, να εξοργίσει τους Τούρκους και να διαιωνίσει τις εχθροπραξίες μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών, αλλά ποιο είναι το μέσο που προτείνεται για να ησυχάσει η Πύλη και να αποκατασταθούν μεταξύ αυτής και της Ρωσίας φιλικές και εμπιστευτικές σχέσεις; Η μετριοπάθεια από τη μία πλευρά, δηλαδή, η ατιμωρησία από την άλλη. Παρ’ όλα αυτά, χωρίς να δώσουμε σημασία σ’ αυτό το τελευταίο περιστατικό, ποιο ήταν μετά τον μήνα Μάρτιο το επακόλουθο της μετριοπάθειάς μας;

Η Αγγλία πιστεύει ότι αν οι Τούρκοι δεν αποδώσουν τις τιμές που οφείλουν στους αντιπροσώπους των ξένων Δυνάμεων, ο λόρδος Στράντφορντ οφείλει να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Παρ’ όλα αυτά οι Τούρκοι περιόρισαν τον βαρώνο Στρόγγανωφ σε κατάσταση πραγματικής αιχμαλωσίας. Δεν έδωσαν καμιά σημασία σ’ αυτές τις παρατηρήσεις. Τον εξύβρισαν με ατιμωτικό τρόπο. Δεν του έχουν αποδώσει, με μια λέξη, όπως αναφέρει η Αγγλία, τις τιμές που του οφείλουν και την ημέρα που δεν θα του τις έχουν αποδώσει, ο βαρώνος Στρόγγανωφ θα έπρεπε, σύμφωνα και με τις αρχές τις ίδιες που θέτει η βρετανική κυβέρνηση, να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Πώς έχουμε εντούτοις απαντήσει στους Τούρκους; Με την υπομονή, και πως απάντησαν στην υπομονή μας; Με το γράμμα του μεγάλου βεζύρη στον κύριο κόμη του Νέσσελροντ.

» Το να θεωρούμε τώρα, μετά από μια τόσο μακροχρόνια και τόσο ατυχή εμπειρία, ότι μπορεί ακόμη με χρονοτριβές και με την μεγαλοψυχία να κάνουμε τους Τούρκους να επανορθώσουν στις τόσο νόμιμες καταγγελίες μας, είναι σαν να πιστεύουμε στο αδύνατο. Οι Τούρκοι δεν κάνουν πόλεμο με τη Ρωσία. Αλλά καταστρέφουν ό,τι η Ρωσία προστατεύει στην Ανατολή, ό,τι συνιστά γι’ αυτή τον καρπό τριών νικηφόρων πολέμων και την γένεση των πιο τιμητικών συνθηκών. Εφ’ όσον οι Τούρκοι πιστεύουν ότι αυτή η καταστροφή θα μείνει ατιμώρητη, γιατί θα απαρνηθούν τέτοια πλεονεκτήματα;

Αλλά η εξολόθρεύση του μολδαβικού, βλαχικού, ελληνικού λαού, η βεβήλωση της εκκλησίας δεν βλάπτει κανένα ευρωπαϊκό συμφέρον. Υπάρχει και κάτι επί πλέον: θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις θα κέρδιζαν εάν αφαιρούσαν τα συναισθήματα που εμπνέει η ανθρωπιά, επειδή θα αποκτούσαν με την καταστροφή των Ελλήνων στην Ανατολή, τα όσα η Ρωσία κατέχει σήμερα εκεί με την προστασία που ασκεί.

Δεν θα συζητήσουμε καθόλου στο εξής γι’ αυτό το τελευταίο θέμα. Αυτό που μας φαίνεται ότι έχει καταδειχθεί από μια αξιόπιστη Δύναμη, ιδίως από την πιο αναμφισβήτητη Δύναμη από όλες, από την πείρα, είναι ότι οι Τούρκοι δεν θα απαρνηθούν ούτε αυθόρμητα ούτε με φιλικές παροτρύνσεις, ούτε με

απειλές το σύστημα που ακολουθούν και για το οποίο μιλάει το γράμμα του μεγάλου βεζύρη.

Η Αγγλία πρέπει περισσότερο από όλες τις άλλες Δυνάμεις να πεισθεί γι’ αυτήν την πραγματικότητα. Το 1809 ο ναύαρχος Ντουκγουώρθ απείλησε να βομβαρδίσει το σεράϊ στην Κωνσταντινούπολη, αν η Πύλη δεν διασπούσε την συμμαχία της με τον Βοναπάρτη. Η Πύλη παρέμεινε ακλόνητη και η επίδειξη του Αγγλικού στόλου δεν παρήγαγε κανένα αποτέλεσμα.

Ο Χαλήμ εφέντη εξήγησε αυτό το γεγονός κατά τις διαπραγματεύσεις του Βουκουρεστίου σ’ έναν από τους Ρώσους απεσταλμένους.

Η Πύλη γνώριζε ασφαλώς, είπε, ότι η Αγγλία δεν ήθελε ούτε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ούτε να την παραδώσει στη Ρωσία, ήξερε λοιπόν ότι το σεράϊ και η πρωτεύουσα δεν διέτρεχαν κανένα κίνδυνο.

Οι Τούρκοι θα αποφασίσουν παρόμοια για όλες τις απειλές ρήξης που θα υποστούν από τις άλλες Δυνάμεις της Ευρώπης. Θα συνεχίσουν να στραγγαλίζουν και να εξολοθρεύουν τους Χριστιανούς, γνωρίζοντας ότι αν αδικούν τη Ρωσία, δεν κάνουν το ίδιο με τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη, και έχοντας πεισθεί ότι τα υλικά συμφέροντα θα υπερνικήσουν τα συναισθήματα.

Παίρνοντας σαν αφετηρία αυτό το γεγονός και από συμπεράσματα που είναι εύκολο να βγάλουμε, απαντάμε στην τρίτη δικαιολογία που προβάλλει η βρετανική κυβέρνηση.

» Ad tertium. Αν, από την μία πλευρά, είναι αδύνατο να προσυπογράψουν οι Τούρκοι με τη θέλησή τους η κατόπιν φιλικών παροτρύνσεων, ένα δίκαιο συμβιβασμό, και αν παρόλα αυτά θέλουμε να εγκαταλείψουμε στο χρόνο μόνο και στην τύχη, που μπορεί να σφραγίσει την παρούσα και τη μελλοντική μοίρα της Ανατολής, μας επιτρέπεται να ανησυχούμε ότι στο τέλος οι συμμαχικές Δυνάμεις θα βρεθούν να βοηθούν τα διεστραμμενα σχέδια των ατόμων που προκάλεσαν τις ταραχές της Τουρκίας.

Αν η μακροθυμία και η απραξία μπορούσαν να θέσουν τέρμα στην επανάσταση της Τουρκίας η αν ήταν δυνατό να ελπίζουμε στην επιτάχυνση και τη διευκόλυνση με αυτό τον τρόπο ενός συμβιβασμού ανάμεσα στη Ρωσία και στην Πύλη, ασφαλώς, θα ματαιώναμε τους υπολογισμούς των επαναστατών μη ενεργώντας καθόλου.

Αλλά όσο η Τουρκία θα είναι το θέατρο ενός θρησκευτικού πολέμου, ανάμεσα σε λαούς, ανάμεσα στους μουσουλμάνους και τους Έλληνες, η προσοχή της Ρωσίας και ιδίως ενός μεγάλου τμήματος των δυνάμεών της θα αποσπάται αναγκαία από τη μεγάλη πυρκαγιά που θα βλέπει αναμμένη στα σύνορά της. Αν αυτός ο πόλεμος τελειώσει με την καταστροφή των Ελλήνων, οι Τούρκοι νικητές, έχοντας ατιμώρητα παραβιάσει όλες τις συνθήκες τους με την Ρωσία, θα είναι γι’ αυτή τη Δύναμη οι ήσυχοι και ειρηνικοί γείτονες που ταιριάζουν περισσότερο στο Ευρωπαϊκό σύστημα; Δεν δικαιούμαστε καθόλου να το πιστεύουμε. Αν οι Τούρκοι υποκύψουν στις

προσπάθειες της Ελληνικής εξέγερσης, η ειρήνη της Ευρώπης θα έχει εξασφαλιστεί καλύτερα; Δεν το πιστεύουμε ούτε αυτό.

»Επομένως, και αν παρόλα αυτά δεχόμαστε για μια στιγμή την υπόθεση πάνω στην οποία στηρίζεται ο συλλογισμός της βρετανικής κυβέρνησης, θα απέβαινε πραγματικότητα πως ο μόνος τρόπος να ματαιώσουμε τους υπολογισμούς των υποκινητών των ταραχών στην Ευρώπη θα ήταν να συντελέσουμε ώστε να σταματήσει το συντομότερο δυνατό η επανάσταση της Ελλάδας και να προλάβουμε τις συνέπειες που θα επέφερε σήμερα, είτε οι Τούρκοι θριαμβεύσουν, είτε πέσουν σε συμφορές.

Όμως, η πρόταση της κυβέρνησης του Λονδίνου, δεν φαίνεται τέτοια ώστε να μας κάνει να επιτύχουμε γρήγορα το σκοπό που είναι τόσο επιθυμητός.

Θα μπορούσαμε εξ άλλου να παρατηρήσουμε ότι η Αγγλία βρίσκεται σε αντίφαση με τον εαυτό της. Μέχρι αυτήν την ημέρα η βρετανική κυβέρνηση αποδοκίμασε την παρέμβαση των συμμαχικών Δυνάμεων στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων κρατών. Τώρα θέλει να κρατήσει η Ρωσία σε εφεδρεία όλη την δύναμή της για να ασκήσει το δικαίωμα επέμβασης για να καταστείλει τις προσπάθειες των ατόμων που θέλουν την ανατροπή της καθεστυκυίας τάξης.

Αυτή η αντίφαση είναι πιθανόν ο μόνος λόγος για τον οποίο απαγορεύεται στον κ. Ντεμπαγκό να δώσει αντίγραφο του εγγράφου (της επιστολής) του κ. Λονδόνδερυ στον λόρδο Στράντφορντ.

Για να συνοψίσουμε, πιστεύουμε ότι οι αποφάσεις της Ρωσίας σε οτιδήποτε αφορά τις υποθέσεις της Ανατολής και η εκτέλεση των συνθηκών μας με την Πύλη οφείλουν να παραμείνουν εντελώς ανεξάρτητες και ότι μόνο η αυτοκρατορική του μεγαλειότητα μπορεί να θέσει όρια στην υπομονή του και στην αδράνειά του. Όσο περισσότερο οι Δυνάμεις θα μας βλέπουν έτοιμους να εξαρτήσουμε τη δράση μας από τις σχέσεις που θα τους γίνει αρεστό να υιοθετήσουν, τόσο περισσότερο θα απέχουν από τη δράση, τόσο περισσότερο η έπαρση των Τούρκων θα αυξηθεί, τόσο περισσότερο τα πάθη της Ανατολής θα επιδεινωθούν και τόσο περισσότερο θα βρισκόμαστε μακρυά από το αντικείμενο των επιθυμιών μας και του συστήματος μας».

1. VPR, τομ. IB' σ. 242-245.

155

Υπόμνημα προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο (9/21 Αυγούστου 1821)1

Second agenda sur les affaires d’ Orient

Les réponses du Divan de Constantinople sont connues et nos appréhensions justifiées. Les Turcs persévèrent de fait dans leur système. Ils s’en attribuent même le droit, méconnaisent toutes les obligations que les traités leur imposent envers les peuples de la Valachie, de la Moldavie et de la Grèce, ne daignent pas s’ expliquer sur les mesures qu’ils ont prises envers le commerce et les sujets russes en contravention à tous leurs traités avec la Russie; et continuent de protester de leurs intentions amicales à notre égard. En cet instant le baron de Stroganoff doit avoir quitté Constantinople, et la Russie n’a plus de relations diplomatiques avec la Porte.

La première question qui se présente dans cet état de choses, est assurément celle de savoir ce que la Russie doit faire pour rester invariablement fidèle au système qu’elle a adopté tant envers le gouvernement turc, qu’envers les puissances alliées.

C’est dans cette intention que nous allons d’ abord rappeler le double but que la Russie avait assigné à ce système et qu’indiquent avec toute la clarté désirable et la note dont la minute a été transmise à M. de Stroganoff, et les communications adressées sous la même date aux cours de Vienne, de Paris, de Londres et de Berlin.

Nous disons que le but de notre système était double. En effet, par nos propositions à la Porte "nous voulions ce que nos traités nous imposaient l’ obligation de vouloir, nous voulions la conservation du gouvernement turc aux conditions qui pouvaient s’accorder avec les devoirs religieux et politiques de s.m.i.” ou, en d’autres termes, "nous voulions concilier l’ intérêt que le gouvernement russe peut témoigner au gouvernement turc, avec l’ intérêt qu’il doit porter aux chrétiens qui, peuplent la Turquie européenne”.

Si nos propositions n’ étaient point acceptées, nous regardions la Porte Ottomane "comme ayant violé les trois conditions essentielles de sa coexistence avec les autres puissances de l’Europe et comme placée ipso facto en état d’hostilité contre le monde chrétien”.

Dans cette affligeante hypothèse le second but de notre système était d’ obtenir la coopération, soit morale, soit matérielle, de nos alliés pour "rétablir l’ordre en Orient et pour porter aux pays dont se compose la Turquie européenne, le bienfait d’une existence politique heureuse et inoffensive”.

En outre et dans la vue d’ atteindre plus facilement et plus sûrement le premier objet que nous nous étions proposé, nous avions demandé aux cours alliées d’appuyer de leurs bons offices auprès du Divan les démarches de M. de Stroganoff.

Telles étaient nos intentions. Si maintenant nous ajoutons un aperçu rapide des faits, ainsi que des conséquences qui peuvent en résulter, nous osons croire que les mesures à prendre se présenteront, pour ainsi dire, d’ elles-mêmes.

Les ministres des cours alliées ont prêté au baron de Stroganoff avec autant d’énergie que de franchise toute l’ assistance qui pouvait contribuer au succès de sa négociation finale, mais ils ont échue comme lui, et comme lui, ils ont vu les Turcs rejeter dans leur aveuglement les propositions les plus équitables.

Ce refus a non seulement dû rompre toute relation entre nous et le Divan, mais il nous a placés encore dans l’ impossiblité de renouer avec lui des négociations nouvelles, à moins d’une changement dans les situations respectives, car notre note dit expressement que notre démarche auprès de la Porte Ottomane est le dernier service que la Russie puisse rendre aux Turcs, et notre dépêche principale au baron de Stroganoff répète en termes non moins précis et non moins positifs: "Nous devions avertir une dernière fois la Porte des dangers auxquels elle s’ expose. Ce service est le seul qu’elle puisse recevoir aujourd’hui. Quand nous le lui aurions rendu, l’ époque des conseils et des déclarations aura atteint son terme”.

Comme, d’après ces principes et la réponse de la Porte, nous ne pouvons plus avoir d’explications ultérieure avec elle, il s’en suit que le premier but de notre système - la conservation du gouvernement turc à des conditions compatibles avec les devoirs religieux et politiques de la Russie - ne saurait désormais être atteint par la voie des négociations directes.

Il reste donc à examiner:

1. Si la Russie doit pour ce motif renoncer à ce premier but, c’est-à-dire, rejeter toute chance possible d’accommodement avec les Turcs, et ne poursuivre que le second, c’est-à-dire, attendre que les puissances alliées aient reconnu que le gouvernement ottoman ne peut plus coexister avec les autres Etats de l’Europe et que dans cette conviction elles nous prêtent leur coopération morale ou matérielle pour rétablir l’ ordre et la paix en Orient?

2. Si la cour de Russie doit livrer toute chance d’accommodement avec les Turcs uniquement aux effets de l’ influence que les autres cours alliées pourront exercer encore sur les déterminations de la Porte?

3. Supposé que ces deux questions soient résolues par la négative, quelles sont les mesures que la Russie doit prendre pour conserver sans tache et sans altération toute la pureté et toute la puissance morale du système qu’elle suit dans les affaires d’ Orient tand à l’ égard des Turcs, que des cours alliées auxquelles l’ unit une alliance si noble dans son objet et si salutaire par ses résultats?