Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ζ΄

548. Φάκελλος Εκκλησιαστικών υποθέσεων

1) Επιστολή συγχαρητήριος Πάνου Σακελλαροπούλου, Αρχιμανδρίτου Αρκαδίας.

2) Επιστολή Αρχιμανδρίτου Γεωργίου Μαρούλη εξ Άργους 30 Ιανουαρίου 1832.

3) Έγγραφον Αυγουστίνου προς τους Μοναχούς και Ηγούμενον Προφήτου Ηλιού περί κτημάτων Πλατυτέρας εν Κέρκυρα.

4) Έγγραφον Αγίου Όρους 24 Ιουνίου 1830.

5) Έγγραφον Αγίου Όρους Μονή Ιβήρων προς Κυβερνήτην 18 Ιουνίου 1830.

6) Έγγραφον Αγίου Όρους Μονής Αγίου Παύλου 18.6.1830.

7) Έγγραφον Αγίου Όρους Μονής Αγίου Παύλου 1 Μαρτίου 1829.

8) Περί Ιερών Τόπων και Ερειπίων Ναών Ν. Χρυσογέλου και γαλλική μετάφρασις.

9) Έγγραφον Αρχιεπισκόπου Κυρήνης Παρθενίου 24 Ιουνίου 1829.

10) Έγγραφον Αρχιεπισκόπου Κυρήνης Παρθενίου 19.9.1829.

11) Έγγραφον Αρχιεπισκόπου Κυρήνης Παρθενίου 23.9.1829. Επισυνάπτεται έκθεσις περί των εν Σμύρνη πραγμάτων και των όσων εκεί χρεωστεί.

12) Έγγραφον Αρχιεπισκόπου Κυρήνης Παρθενίου 19.9.1829.

13) Έγγραφον Αρχιεπισκόπου Κυρήνης Παρθενίου 4.5.1829.

14) Έγγραφον Καθηγουμένου Ευθυμίου 1 Αυγούστου 1823.

15) Έγγραφον Κυρίλλου εκ Πύργου 5 Απριλίου 1829.

16) Έγγραφον διαφόρων Μοναχών Αγίου Όρους 1 Μαΐου 1829.

17) Έγγραφον εκ Καλαβρύτων 30 Μαρτίου 1829.

18) Έγγραφον Αγίου Όρους 9 Μαρτίου 1829.

19) Έγγραφον Εκκλησιαστικής Επιτροπής Αλμυρού 25.3.1829.

549. Φάκελλος επιστολών Δ. Ορφανού προς Αυγουστίνον

1) Επιστολή Ορφανού 20 Νοεμβρίου 1831.

2) Επιστολή Ορφανού 30 Ιανουαρίου 1832.

3) Επιστολή Ορφανού 4 Φεβρουαρίου 1832.

550. Φάκελλος

Αναφορά Χιλιάρχου Στρατού προς Αυγουστίνον 11 Ιανουαρίου 1831.

551. Φάκελλος

Δύο αναφοραί υπ’ αριθ. 313, 314 Βασιλείου Αποστολάρα προς Αυγουστίνον.

552. Φάκελλος

Αναφορά Χιλιάρχου Γ. Βαρνακιώτη προς Αυγουστίνον 27.12.1831.

553. Φάκελλος αναφορών Στρατηγού Κίτσου Τζαβέλα

4 Αναφοραί προς Αυγουστίνον Φεβρουαρίου - Μαρτίου 1832.

554. Φάκελλος Α. Καντιώτη

1) Αναφορά προς Αυγουστίνον 5 Δεκεμβρίου 1831.

2) Αναφορά προς Αυγουστίνον 24 Φεβρουαρίου 1832.

3) Αναφορά προς Αυγουστίνον 24 Φεβρουαρίου 1832.

555. Φάκελλος

Δύο αναφοραί προς Αυγουστίνον Πανταχρούλας Μπενάκη.

556. Φάκελλος

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον Ευθυμίας Βανούση.

557. Φάκελλος Αριστείδη Μωραϊτίνη

Τρεις επιστολαί προς Αυγουστίνον.

558. Φάκελλος

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον Βασιλείου Βουδούρη.

559. Φάκελλος Γεωργάκη Βελή, Διοικητού

14 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

560. Φάκελλος Διοικητού Βέρη

11 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

561. Φάκελλος Κιον/νου Πέταλά, Διοικητού Αρκαδίας

46 αναφοραί προς Κυβερνήτην των ετών 1829, 1830, 1831 εκ των οποίων αι δύο Ρωσσιστί. 1 αναφορά της Δημογεροντίας της Τριπολιτσάς προς τον Κυβερνήτην.

5 αυτόγραφοι απαντήσεις του Κυβερνήτου.

562. Φάκελλος Κ. Βλαχοπούλου

3 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

563. Φάκελλος Π. Ροδίου

4 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

564. Φάκελλος Παναγ. Τριανταφύλλη

3 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

565. Φάκελλος I. Φέστα

2 αναφοραί προς Αυγουστίνον.

566. Φάκελλος I. Φέστα

1 αναφορά προς Αυγουστίνον.

567. Φάκελλος Στράτφορδ Κάνιγκ

1) Επιστολή προς Αυγουστίνον 2 Δεκεμβρίου 1831.

2) Απάντησις Αυγουστίνου.

3) Επιστολή Αυγουστίνου δι’ ης υποβάλλει υπόμνημα.

4) Επιστολή Κάνιγκ 13 Ιανουαρίου 1830.

5) Αντίγραφον του πρωτοκόλλου υπ’ αριθ. 49 της Συνδιασκέψεως Λονδίνου 7 Μαρτίου 1832 εκ φύλλων 2.

6) Διακοίνωσις Στράτφορδ Κάνιγκ προς την Ελληνικήν Κυβέρνησιν 18/30 Δεκεμβρίου 1831.

7) Συγχαρητήρια προς τον βασιλέα της Βαυαρίας διά την εκλογήν του Όθωνος Βασιλέως της Ελλάδος.

568. Φάκελλος Σταματίου Βούλγαρη

Επιστολή αυτού από 2 Μαΐου 1831 προς Αυγουστίνον δι’ ης αποστέλλει έκθεσιν του περί της πολιορκίας της Ναυπάκτου.

569. Φάκελλος Ρόχου Μπινιάμη

Επιστολή αυτού προς Αυγουστίνον 20 Οκτωβρίου 1831. Επισυναπτόμενα 1

570. Φάκελλος Χρύσανθου Κονοφάου, ιερέως

Δύο επιστολαί προς Αυγουστίνον, 10ης Μαρτίου και 31ης Μαΐου 1831.

571. Φάκελλος Γεωργίου Επισκόπου Σαλώνων και Λιδωρικίου

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον της 29ης Ιουνίου 1831.

572. Φάκελλος Γερασίμου, Επισκόπου Αιγίνης

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον 21ης Δεκεμβρίου 1831.

573. Φάκελλος Π. Μπούα, Διοικητού Καλαμάτας και Νησιού

Πέντε αναφοραί προς Αυγουστίνον.

574. Φάκελλος Κοντάκη, Διοικητού Καρπενησιού

Δύο αναφοραί προς Αυγουστίνον. Συνημμένα δύο.

575. Φάκελλος Π Καλαμαριώτη

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον της 24 Δεκεμβρίου 1831.

576. Φάκελλος Ανδρέου Κοντογούρη

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον 7ης Νοεμβρίου 1831.

577. Μπλαν-Κολέν και Σία

Δύο επιστολαί προς Αυγουστίνον 27 Οκτωβρίου και 21 Δεκεμβρίου 1831.

578. Φάκελλος I. Κορνηλίου, Διοικητού Σπάρτης

Τρεις αναφοραί προς Αυγουστίνον 4ης Σεπτ/ου 1831, 13 Ιανουαρίου και 31 Ιανουαρίου 1831.

579. Φάκελλος Καρόρη, Διοικητού Τριπόλεως

Τρεις αναφοραί προς Αυγουστίνον.

580. Φάκελλος Παρόγλου

Μία επιστολή προς Αυγουστίνον 6ης Φεβρουαρίου 1832.

581. Φάκελλος Παγκαλάκη

Επιστολαί προς Αυγουστίνον.

582. Φάκελλος Parontzi

Μία επιστολή της 6 Ιανουαρίου 1832.

583. Φάκελλος Mays

Τρεις επιστολαί.

584. Φάκελλος Αγγ. Μουστοξύδη

Έξη επιστολαί προς Αυγουστίνον.

585. Φάκελλος He tant

Notes pour servir à Γhistoire de la Grèce.

[Στο τέλος του Καταλόγου δεν υπάρχει η σημείωση για την παράδοση και παραλαβή του περιεχομένου του Γ' κιβωτίου των εγγράφων του I. Καποδίστρια και συνεπώς ούτε οι υπογραφές του παραδίδοντος και παραλαμβάνοντος, όπως είχε συμβεί με την καταγραφή του περιεχομένου των δύο προηγουμένων κιβωτίων. Σημειώνεται ότι οι εγγραφές στον κατάλογο από τον Φάκελλο 580 ως τον 585 είναι χειρόγραφες.]

καθηγητές Μέσης Παιδείας, που έχουν μετεκπαιδευθεί στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας ή αλλού, στην παλαιογραφία και αρχειονομία. Μια μεταβατική αντιμετώπιση του προβλήματος θ’ αποτελούσε θετικό βήμα στην καλύτερη οργάνωση των Αρχείων.

ΜΕΡΟΣ Β'

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ



[Το 1811, τον ίδιο χρόνο που υπέβαλε το υπόμνημα για την κατάσταση στην Ελλάδα, ο Καποδίστριας αποδύεται σε έντονη προσπάθεια να μάθει να γράφει σωστά την ελληνική γλώσσα. Τη γνώριζε και τη μελετούσε, αλλά δε διέθετε ευχέρεια στο γράψιμό της. Εξ άλλου δε θεωρούσε σωστό η επικοινωνία μεταξύ Ελλήνων να πραγματοποιείται στη γαλλική και όχι στην ελληνική γλώσσα. Γι’ αυτό και η «έκκληση» του προς τον Ιγνάτιο να προστάξει «ός τις Γραικός προς Γραικόν γράψη εις διάλεκτον αλλογενών, κηρύττεται αλλογενής».

Η ραγδαία προώθηση του Καποδίστρια στα ανώτατα κλιμάκια της ρωσικής διπλωματίας δεν του άφηνε περιθώρια χρόνου για ελληνική αλληλογραφία. Εν τούτοις υπάρχουν και νεώτερα ελληνικά κείμενά του, του 1819 και του 1822, που επιβεβαιώνουν την γνώση της ελληνικής γλώσσας. Το γράμμα του προς τη Βαρβάρα Βασιλείου της 6/11/1822 με την καθαρή και σωστή, γενικά, γραφή του αποτελεί μια ακόμη απόδειξη.

Τα ελληνικά κείμενα του Καποδίστρια περιλαμβάνονται στο Φάκ. 136 του Καποδιστριακού Αρχείου της Κερκύρας. Η πρώτη τους ανακοίνωση έγινε από τον ιστοριοδίφη Σπυρ. Μ. Θεοτόκη στην Ακαδημία Αθηνών κατά τη συνεδρία της της 31ης Μαρτίου 1932, ο οποίος προέταξε και σχετική διαφωτιστική εισήγηση. Και τα κείμενα και η εισήγηση δημοσιεύθηκαν στον Ζ ' τόμο των Πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών με τον τίτλο «Η εθνική συνείδηση του Καποδιστρίου και η Ελληνική γλώσσα» υπό Σπυρίδωνος Θεοτόκη»].

Η ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ1

Έχω την τιμήν να απασχολήσω υμάς περί θέματος, το οποίον προεκάλεσε πολλάς μέχρι τού8ε συζητήσεις, αλλ’ αι οποίαι δεν διεφώτισαν πλήρως το ζήτημα, παρά την ευγενή και επιμελή προσπάθειαν των συζητητών, ένεκεν ελλείψεως αυτογράφων πηγών.

Πρόκειται κατά πόσον ο Ιωάννης Καποδίστριας εγνώριζε και έγραφε την ελληνικήν γλώσσαν.

Επί του θέματος τούτου, αφ’ ου μοι επιτραπή να κάμω μίαν εθνογραφικήν παρέκβασιν περί Κερκύρας, απαραίτητον όπως κατανοηθή το περιβάλλον, εις το οποίον είδε το φως ο Ιωάννης Καποδίστριας, θα προσπαθήσω να εμβαθύνω εις τα εθνικόφρονα αισθήματά του και να παρουσιάσω τούτον Έλληνα την ψυχήν και την καρδίαν.

Εις την χρυσήν λεγομένην Βίβλον των ευγενών Κερκύρας (ευγενείς δε ήσαν οι προνομιούχοι οι έχοντες κοινοτικά πολιτικά δικαιώματα, δι’ ων εξέλεγον τους ομοίους των προς διαχείρισιν των κοινοτικών των υποθέσεων), παραπλεύρως του επωνύμου οικογενειών τινών ανεγράφετο η Λατινική ιδιότης αυτών, χαρακτηρίζουσα την καταγωγήν και το θρησκευτικόν δόγμα, το οποίον επρέσβευε. Μία εκ τούτων ήτο και του Καποδίστρια. Η παρατήρησις αύτη γίνεται επί της κατά το 1783 εκτυπωθείσης χρυσής βίβλου, δηλαδή δώδεκα έτη προ της καταλύσεως της Βενετικής πολιτείας.

Ο χαρακτηρισμός ούτος διά τους φράγκους κυριάρχους είχε μεγάλην σπουδαιότητα, διότι παρ’ όλην την ανεξιθρησκείαν των Βενετών η εθνική των υπερηφάνεια τοις επέβαλλε να κυβερνάται η χώρα όχι μόνον διοικητικώς υπό των ρεκτόρων των, αλλά και κοινοτικώς εξ οικογενειών εχουσών κοινήν την καταγωγήν και το δόγμα.

Εννοείται ότι κατά τους τελευταίους χρόνους παρέμεινε μόνον η Λατινική καταγωγή, διότι η συναναστροφή και αι επιμιξίαι μετά των Ελλήνων κατοίκων αφομοίωναν ταύτας, εις τρόπον ώστε κατά την πτώσιν της Βενετικής πολιτείας ευαριθμοι παρέμειναν πισταί εις τον καθολικισμόν.

Πώς όμως η Κέρκυρα κατά τους μακρούς αιώνας της φραγκοκρατίας ηδυνήθη παρά τας προσπαθείας των αλλοφύλων κυριάρχων να διατηρήση την γλώσσαν, την θρησκείαν και την εθνικήν συνείδησιν, όχι μόνον αλλά και να αφομοιώνη τους φράγκους, εν ω είναι γνωστόν, ότι πολλάκις ηρημώθη κατά το διάστημα

1. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, Τόμος Ζ', 1932. Από αυτά η αναδημοσίευση σε παραβολή με τα πρωτότυπα του Φακέλλου 136 του Καποδιστριακού Αρχείου. Διατηρείται η ορθογραφία και η σύνταξη της καποδιστριακής γραφής.

τούτο, είτε ένεκα των επιδρομών, είτε ένεκα των βαρειών στρατολογιών, τας οποίας ενήργει η Βενετία κατά τους μακροχρονίους πολέμους της προς τους Τούρκους; Πώς ηδυνήθη να οικισθή εκ νέου δι’ ελληνικού πληθυσμού και να διατηρήση την μητρικήν γλώσσαν, την οποίαν οι ευγενείς σχεδόν είχον λησμονήσει ή κακώς μετεχειρίζοντο, όπως συνεννοώνται μετά των δουλοπαροίκων των; Πώς ηδυνήθη να διατηρήση τα ήθη και τα έθιμα κοινά μετά της άλλης Ελλάδος;

Η Ήπειρος, η εύανδρος χώρα των Ηπειρωτών, υπήρξεν η μεγάλη κοιτίς, εξ ης συνεπληρούντο τα κενά του πληθυσμού της Κερκύρας επί Βενετοκρατίας και ήτις εξηκολούθησεν εις τους μετέπειτα χρόνους και νυν ακόμη να προμηθεύη πλούσιον ανθρώπινον υλικόν κατά ποιόν και κατά ποσόν, το οποίον αφομοιούμενον προς τον τόπον να αποδίδη εις αυτόν τας αρετάς και τας ιδιότητας αυτού αμιγείς και ανεπηρεάστους από πάσης φραγκικής επιδράσεως.

Διά να αποδειχθή τούτο πρέπει να μελετηθώσι πρώτον μεν τα οικογενειακά ονόματα, τα οποία διά τον εθνογράφον είναι ο γνώμων του κριτηρίου. Πράγματι πλείστα τούτων είς τε την πόλιν και τα χωρία είναι ηπειρωτικά. Δεύτερον δε ο λεξικολογικός και ο λαογραφικός θησαυρός, οίτινες είναι περίπου οι αυτοί προς τους Ηπειρωτικούς. Εάν δε δεν είχεν ούτω η θέσις αύτη, εάν δηλαδή ο εκ νέου οικισμός της Κερκύρας ενηργείτο δι’ αλλοφύλων ως λ.χ. Δαλματών ή Ιταλών, είναι αναντίρρητον, ότι το εθνικόν συναίσθημα και το γλωσσικόν ιδίωμα ήθελον παραφθαρή επί τοσούτω, ώστε θα ευρισκόμεθα προ λαού, όστις ούτε γλώσσαν ούτε φρόνημα θα είχε, ως ήσαν αι πλείσται των ευγενών οικογενειών της Κερκύρας, αίτινες λόγω του συγχρωτισμού και της συνεργασίας μετά των κυριάρχων είχον αποβάλει πολλάς των αρετών του εθνικού βίου εις τοιούτον βαθμόν, ώστε οι Κερκυραίοι να χαρακτηρισθώσι κακώς υπό των Βενετών, και να προκύψη η ρήσις «senza fede».

Αύτη ήτο η κατάστασις των οικογενειών των διακρινομένων διά τον πλούτον και την γέννησιν. Αφ’ ενός μεν εξυπηρέτουν τους κυριάρχους διά τα καλά και συμφέροντα, αφ’ ετέρου δε ανεπαισθήτως διεπαιδαγωγούντο υπό των επηλύδων Ηπειρωτών, οίτινες διετήρουν την γλώσσαν και τα ήθη.

Η αυτή περίπτωσις συντρέχει και διά την οικογένεια Καποδίστρια, της οποίας η Ελληνική συνείδησις οφείλεται κυρίως εις επιμιξίας μεθ’ Ελληνίδων και ιδίως εις την μητέρα του Κυβερνήτου, την σύζυγον του Αντωνίου Μαρία. Αύτη είλκε το γένος εκ της οικογενείας Γονέμη, της μεγάλης Ηπειρωτικής οικογενείας, η ευγενής καταγωγή της οποίας αποδεικνύεται εκ της κυριότητος του Βουθρωτού και των ιχθυοτροφείων του.

Ο Αντώνιος Μαρίας Καποδίστριας υπήρξε διά την εποχήν του ανήρ ευρυτάτης μορφώσεως, άριστος νομομαθής, αλλ’ αφωσιωμένος εις τους Βενετούς, τους οποίους εξυπηρέτησε δι’ όλων του των δυνάμεων μέχρι της καταλύσεως του κράτους αυτών. Διά την αφοσίωσίν του δε ταύτην, ηυνοείτο υπ’ αυτών, επί τοσούτω, ώστε εις ανταλλαγμα των υπηρεσιών του έλαβε κτήματα του δημοσίου,

εν οις και την περιοχήν του αχρηστευθέντος πολεμικού ναυστάθμου εις Γουβίον.

Τόση δε ήτο η αφοσίωσίς του προς το καταλυθέν κράτος των Βενετών, ώστε όταν επρόκειτο να καθορισθή το εθνικόν έμβλημα της Επτανήσου Πολιτείας, ούτος αποτελών μέρος της εκ Κωνσταντινουπόλει πρεσβείας, προς σύνταξιν του συντάγματος της Επτάνησου, επέμεινεν όπως παραμείνη ως τοιούτον ο πτερωτός λέων του Αγίου Μάρκου, κρατών διά του δεξιού προσθίου ποδός το ευαγγέλιον κεκλεισμένον και διαπερώμενον καθέτως δι’ επτά χιαστί λογχών, όσαι ήσαν αι κυριώτεραι νήσοι, αι αποτελούσαι την νέαν πολιτείαν, αντί του ανοικτού βιβλίου του αναγράφοντος το γνωστόν ρητόν «Pax tibi Marce Evangelista meus». Λέγω δε επέμεινε, διότι η εν Κερκύρα προσωρινή γερουσία επεδίωκε να αναγνωρισθή ως έμβλημα ο πτερωτός Φοίνιξ.

Εγεννήθη λοιπόν ο Ιωάννης Καποδίστριας εις το περιβάλλον αρχοντικού οίκου, λατινικής καταγωγής, εγαλουχήθη όμως και ανετράφη υπό της μητρός του, εις τας φλέβας της οποίας αγνόν έρρεε το αίμα της ευάνδρου Ηπείρου, και η μητέρα εκείνη ενεστάλαξεν εις την ψυχήν του ήρωός μας την αγάπην διά τον εθνισμόν και την αφοσίωσιν εις το γένος.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας, όπως όλα τα τέκνα των ευγενών, εφοίτησεν εις το σχολείον του μοναστηριού των φραγκισκανών μοναχών της Αγίας Ιουστίνης, ευρισκομένου εις το προάστειον των Γαστράδων, ένθα εστεγάζετο τότε και η δημοσία βιβλιοθήκη. Εκεί, μαζί με την ρητορικήν, την Ιταλικήν φιλολογίαν, την ιστορίαν και τα θρησκευτικά εσπούδασε και τα στοιχεία της αρχαίας Ελληνικής, όπως ο ίδιος μαρτυρεί εις την επιστολήν του προς τον άρχοντα Στούρδζαν εκ Πετρουπόλεως, φέρουσαν χρονολογίαν από 18 Μαρτίου 1811. Αύτη μας πληροφορεί περί της σπουδής του εις την αρχαίαν Ελληνικήν και περιγράφει την ψυχικήν του κατάστασιν κατά την εποχήν εκείνην1.

Έκτοτε, δηλ. αφ’ ότου απεφοίτησεν εκ της σχολής των φραγκισκανών, βεβαίως δεν έλαβε καιρόν να συνέχιση την μελέτην της Ελληνικής, διότι μετέβη εις Παταύιον προς σπουδήν της ιατρικής.

Θα ήτο λίαν διαφωτιστικόν περί του βίου του, αν ήτο δυνατόν να έχωμεν τα στοιχεία, όπως παρακολουθήσωμεν τον Καποδίστριαν εις την φοιτητικήν του ζωήν, συναναστρεφόμενον την σφριγώσαν εκείνην νεολαίαν της Ιταλίας, η οποία εζυμώνετο με τας αρχάς της ελευθερίας, τας οποίας οι στρατιώται του Βοναπάρτου ως άλλοι απόστολοι μετέφερον εκ Γαλλίας και εκήρυσσον ταύτας. Είναι αναμφισβήτητον ότι το κήρυγμα τούτο θα επηρέαζε τας αρχάς του, δεν ήτο όμως δυνατόν εις αυτόν να μεταλάβη του ωραίου εκείνου ενθουσιασμού, διότι ως απέδειξε πάντοτε ήτο χαρακτήρος ηρέμου και μετριοπαθούς. Εμελέτα την κατάστασιν, εδιδάσκετο εκ της εξελίξεως των γεγονότων και απεδέχετο

1. Όρα κατωτέρω επιστολήν 18 Μαρτίου 1811.

όσα ενόμιζεν ωφέλιμα. Εάν ο Καποδίστριας είχε τον ορμητικόν και ευέξαπτον χαρακτήρα του μεγάλου ποιητού των Τάφων, δεν θα εξειλίσσετο ίσως βραδύτερον, ο διπλωμάτης, ο αναμορφωτής. Το βέβαιον είναι ότι τα μεγάλα γεγονότα της Ιταλίας του 1797 τον ηνάγκασαν ίσως να επανέλθη εις Κέρκυραν μόλις έλαβε το δίπλωμα της ιατρικής, ίσως η επάνοδός του να ήθελε ματαιωθή εάν η πολιτική κατάστασις της Ιταλίας έβαινεν ομαλώς, οπότε δυνατόν να εξειλίσσετο εις διάσημον ιατρόν.

Μετά την εις Κέρκυραν επάνοδόν του εξ Ιταλίας, ως γνωστόν εξήσκησε το επάγγελμα του ιατρού μέχρι του 1802, ότε απεστάλη εις Κεφαλληνίαν και τας άλλας νήσους ως αυτοκρατορικός επίτροπος, αντί του πατρός του, όπως εφαρμόση το Βυζαντινόν σύνταγμα του 1800. Εν Κεφαλληνία απέδειξε τας διπλωματικάς αρετάς του, διότι κατώρθωσε να ειρηνεύση την νήσον, η οποία κατετρύχετο απ’ αιώνων υπό εμφυλίων σπαραγμών.

Τω 1803 προσελήφθη εις την υπηρεσίαν της Γερουσίας ως γραμματεύς της επικρατείας και βραδύτερον ανέλαβε την θέσιν του επιθεωρητού των δημοσίων σχολείων.

Αι εκθέσεις του της εποχής εκείνης αποδεικνύουσι τον ζήλον μεθ’ ου ειργάσθη, όπως επαναφέρη την σπουδήν της Ελληνικής γλώσσης, μετακαλέσας προς τούτο δύο Έλληνας διδασκάλους τον Χριστόφορον Περραιβόν και τον Παπά Ανδρέαν Ιδρωμένον, εκ Πάργας.

Είναι πολύ γνωστή η δράσις του ως υπουργού της Επτανήσου πολιτείας διά να επαναλάβω αυτήν. Θα τονίσω μόνον το ενεργόν μέρος το οποίον έλαβε διά την οχύρωσιν και άμυναν της Λευκάδος κατά του Αλή πασά, τω 1807, το οποίον αποδεικνύει την εθνικήν κατεύθυνσιν, την οποίαν ήθελε να δώση εις το νεότευκτον κράτος. Η δε στρατολογία των Σουλιωτών και των Ακαρνάνων αρματωλών, όπως αντιταχθή κατά του τυράννου των Ιωαννίνων, είχεν ως αποτέλεσμα να έλθη εις άμεσον επαφήν προς τα στοιχεία εκείνα, τα οποία δεν ηνείχοντο τον ζυγόν της πατρίδος των και τα οποία η μοίρα προώριζε μετ’ ου πολύ να γράψωσι την μεγάλην εποποιΐαν του 1821.

Από της ώρας εκείνης, ότε συνέφαγε και συνανεστράφη με τους αρματωλούς, ο Καποδίστριας επίστευσεν εις την αναγέννησιν της Ελλάδος.

Αιφνιδίως, μετά τινάς ημέρας από του τελευταίου μεγάλου συμποσίου της Λευκάδος μετά των αρματωλών, εγνώσθη επισήμως η παραχώρησις της Επτανήσου υπό του αυτοκράτορος της Ρωσίας προς τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα.

Στρατός εκ Νεαπόλως εκ 12 χιλιάδων περίπου κατέπλευσεν εις Κέρκυραν, αποτελών μέρος της στρατιάς της Ιταλίας, όπως εν ονόματι του Ναπολέοντος καταλάβη τας νήσους του Ιονίου.

Το 1809 ευρίσκει τον Καποδίστριαν εις την πρωτεύουσαν της Ρωσσίας, και αι πρώται εντυπώσεις του δεν είναι ευχάριστοι. Ευρεθείς προ αγνώστου περιβάλλοντος και πλουσίου ηναγκάσθη να ζήση περιωρισμένος. Η μόνη του

ενασχόλησις ήτο η μελέτη και η ολίγη εργασία την οποίαν κατά Κυριακήν παρελάμβανε προς εκτέλεσιν παρά του Καγκελλαρίου. Αι δε σχέσεις του περιωρίζοντο μεταξύ των οικογενειών της Ελληνικής και Μολδαυικής κοινότητας.

Αλλ’ η Ελληνική κοινότης Πετρουπόλεως ήνθιζε κατά την εποχήν εκείνην και η ζωή εν τη ξένη ανέπτυξε τα εθνικά αισθήματα αυτής, πολύ μάλλον καθόσον η Ρωσσία δι’ ιδίους ιμπεριαλιστικούς λόγους εκολάκευε τας βλέψεις των Ελλήνων περί εθνικής αποκαταστάσεως.

Τοιαύτη κοινότης πλήρως (οργανωμένη και ευημερούσα δεν ήτο δυνατόν να μη καλλιεργή την εθνικήν γλώσσαν και να διατηρή τα ελληνικά έθιμα.

Εις τοιούτον κύκλον ευρεθείς ο Καποδίστριας και, ως προκύπτει, αποκτήσας αμέσως τας συμπαθείας του δεν ήτο δυνατόν ή να συμμορφωθή προς αυτόν και προς παν, ό,τι ήτο εθνικόν. Αλλ’ η εθνική συνείδησις δεν ήτο επαρκής προς τούτο· ώφειλε να χειρίζηται γραπτώς και προφορικώς την Ελληνικήν γλώσσαν. Και ως προς τον προφορικόν μεν λόγον δεν θα υστέρει, διότι η ανέκαθεν ομιλουμένη γλώσσα, η δημοτική, ήτο και τότε, όπως και σήμερον το κοινόν όργανον της συνεννοήσεως όλων των Ελλήνων. Ως προς τον γραπτόν όμως βεβαίως θα ευρίσκετο μειονεκτών κατά πολύ των εν Πετρουπόλει Ελλήνων, οίτινες ακολουθούντες τους σοφούς του γένους διδασκάλους της εποχής έγραφον την γνωστήν και ασχημάτιστον καθαρεύουσαν, τόσον αρχαΐζουσαν τότε.

Ο Καποδίστριας μη διδαχθείς την καθαρεύουσαν εκείνην ηναγκάσθη να μελετήση ταύτην, διά να μη υστερή απέναντι των άλλων ομογενών. Δεν είναι γνωστόν ποίος υπήρξεν ο διδάσκαλός του εν Πετρουπόλει, πιθανόν να υπήρξεν ο Βαρδαλάχος, το αληθές είναι ότι ο διδάσκαλός του υπήρξε θαυμαστής του Ευγενίου Βουλγάρεως, όστις έζη ακόμη τότε, διότι τα θέματα και τα δοκίμιά του, περιεχόμενα εις τετράδιον, είναι αντιγραφή επιστολών του Βουλγάρεως.

Συγχρόνως περίπου προς τας ασκήσεις ταύτας έχομεν και τας Ελληνιστί επιστολάς του, το 1811, τα αυτόγραφα σχέδια των οποίων περιέχονται εις τετράδιον φέρον αριθμόν φακέλλου 136.

Δεν είναι δυνατόν να παραθέσω ενταύθα τα κείμενα όλων των Ελληνιστί επιστολών του Καποδίστρια, διότι θα υπερέβαινον τα όρια του ευμενώς υπό του κανονισμού της Ακαδημίας Αθηνών παραχωρουμένου χώρου. Διά τούτο περιορίζομαι να παραθέσω τας μάλλον σημαντικάς εκ τούτων, όπως αποδειχθή οποία ήτο η ικανότης του Καποδίστρια ως προς τον γραπτόν λόγον, συγχρόνως δε ομολογηθώσι παρά του ιδίου τα εθνικόφρονα αισθήματά του, τα οποία βραδύτερον κατά την σύστασιν της φιλικής εταιρίας και την έκρηξιν της Ελληνικής Επαναστάσεως ηναγκάσθη σχεδόν να αποκρύψη μέχρι παρεξηγήσεως. Αι παλαιαί αύται επιστολαί θα δικαιολογήσωσι πλήρως αυτόν, εάν βραδύτερον, ως υπουργός, ηκολούθησε την πολιτικήν της Ρωσσίας. Η δε απομάκρυνσίς του και η εν Ελβετία παραμονή του από του 1822, ένθα απέδειξε τα αληθή αυτού αισθήματα, δικαίως θεωρείται ως η επίσημος διαμαρτυρία του κατά της πολιτικής της Ρωσσίας.





ΕΠΙΣΤΟΛΗ 1η

Καποδίστριας προς Μητροπολίτην Ιγνάτιον εις Βουκουρέστιον

Πετρούπολις 20 Φεβρουαρίου 1811

Πανιερώτατε Δέσποτα!

Ας παύση η ανταπόκρισίς μας εις Γαλλικήν διάλεκτον. Καιρός μετανοίας ήλθεν. Αυτή δεν θέλει αληθεύση ούτε ωφελήση εάν πατριωτικός τις νόμος δεν την επικυρώση. Ιδού Πανιερώτατε η δέησίς μου: Προστάζετε ως νομοθέτης: «ός τις Γραικός προς Γραικόν γράφη εις διάλεκτον αλλογενών, κηρύττεται αλλογενής». Δεν τολμώ μόνος να υποταχθώ εις τοιούτον σφοδρόν νόμον, επειδή η τωρινή δεν είναι εποχή Μαρτύρων, και όταν μετρήσω το βάθος της αμαθείας μου εις την Πατρικήν γλώσσαν, ο τρίβολος της συνειδήσεως ελέγχει και πεδεύει ως επί το πλείστον το πνεύμα μου.

Είχον την τιμήν τας παρελθούσας να σας ειδοποιήσω τα περί εμού. Διατρίβω υγιείς. Η φιλοσοφία βαστά πάντοτε την ιεράν της χείρα εις την κεφαλήν μου, και ούτως, τα περί του Κόσμου, και ανθρώπων, και δικαιοσύνης, και αδικίας ως φαντάσματα θεατρικά περιτρέχωσι προ οφθαλμών μου. Αυτή δε η θεία δύναμης με εγκαταλείπει όταν βλέπω την αθλείαν Καίρκιραν από παντοτινήν πολιορκείαν πεδευμένην και άμετρα τα όρια της δυστυχίας της. Ως αυτόχθων της οικουμένης έρημος ευρίσκομαι εδώ· από συγγενείς μήτε φωνή μήτε ακρόασις· μ’ όλον οπού αι επιστολαί μου εις αυτούς αγανακτώσι φίλον και πολιτζίας1. Οι εδώ συμπατριώται έλαβον γράμματα του Νοεμβρίου μηνός· εγώ δε ουδέν. το αποδίδω και αυτό της Τύχης.

Ηξιώθην να ειδοποιηθώ από τον εξοχότατον Καγγελάριον ότι σας έγραψε προ πολλού περί τινών ζητημάτων φιλολογείας και ιστορίας, και αναμένει προθύμως τους σοφούς σας λόγους περί αυτών.

Ο Καλοθελήτης σας Πρίγκιφ ανάγνωσε τα περί Λυκείου και Ακαδημίας και όλα τα άλλα οπού μοι εστείλλατε. Επιθυμώντας να προσφέρω τω Αυτοκράτωρι την εικόνα των επεχειριμάτων σας περί δημοσίου διδασκαλείας εις Βουκουρέστιον, με επρόσταξε να την κάμω. Σας Περικλείω το αντίγραφον αυτής της εικόνας, επέτυχεν τον σκοπόν της, και ελπίζω ότι ο καιρός και τα συμβάντα θέλουν σας πλειροφορήσει ότι αυτή έλαβεν και καλήν τύχην εις τον Τρισαύγουστον ημών Αυτοκράτωρα.

Ο Μαρκίζ Μαιμών εκπληρώνει την υπόσχεσίν του βάνοντας εις τύπον εις την του άρκτου εφημερίδα τας ομιλίας σας και τους κανονισμούς του Λυκείου και της Ακαδημίας. Θέλει τα λάβετε εις ολίγον.

1. πολιτζίας = politesses = φιλοφροσυναζ.

Ο Κυρ. Καλέργης σας προσφέρει τους ταπεινούς του χαιρετισμούς και μοι είπε να σας ενθυμήσω τα όσα είχε την τιμήν να σας αναφέρει όταν τον εζητήσετε συμβουλήν περί τινών δ..... διά καλήν έκβασιν πραγμάτων. Αυτός στοχάζεται τα τότε άτοπα και κινδυνώδη, νυν πρεπούμενα ωφέλιμα και ουσιώδη. Εγώ ο ίδιος τολμώ να σας παρακινήσω να μην αμελίσετε αυτήν την ιδέαν, μοι φαίνεται ότι αυτή δεν είναι προτότυπος αλλά παράγογος, και αναλήοντάς την έως την πηγήν της, ευρίσκω τινά τύπον σεβασμιότατον.

Ετιμήθην τέλος πάντων των γραμμάτων του Κυρίου Σχινά, περαστικώς από Βιένναν, καθώς λέγοι μοι γράφει, άνευ καιρού ή τόπου σημειώσεως, εν τετράδιον βαρύτατον κατά την πληρωμήν της πόστας, και ελαφρότατον κατά την ουσίαν, γράφει ο καλός αυτός νέος ως λαλώσι οι νεόφυτοι φιλόμουσοι: φράσεις ουχί ιδέαι, και ιδέαι ποιητικαί εις τόπον πραγμάτων ακριβής Ιστορίας, ούτως εκπλήρωσε την υπόσχεσίν του γράφοντας πολλά και άχρηστα περί της καταστάσεως των μαθημάτων των ομογενών μας. Μ’ άλλον τούτο εχάρην κατά πολλά βλέποντας ότι αυτός ο νέος βαστά όπως δήποτε τον λόγον του, και ότι η φωνή της τιμής όχι μόνον εις το στόμα αλλά και εις την καρδίαν του ευρίσκει τόπον.

Ταύτα Πανιερώτατε, τρέμων έμπροσθεν του αυστηροτάτου και λογιοτάτου Μόστρα, και δεόμενος την υπομονήν του και τας τιμωρίας της γραμματικής του μάστιγος, ασπάζομαι την δεξιάν σας.

Τον φίλον Χριστόφορον χαιρετώ ακριβώς.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 2α

Καποδίστριας προς Αλέξανδρον Στούρδζαν

Εκ Πετρουπόλεως 18 Μαρτίου 1811

Εκλαμπρότατε Άρχοντα.

Μετά την επιστροφήν της Εκλαμπρωτάτης αυτής Συμβοίας ήλπιζον, πλήρης χαράς μετ’ ολίγον και την έντευξιν αυτής ενταύθα και τας προς εμέ της ευνουστάτης αυτής φιλίας και σοφών διατριβών παρηγορίας.

ούτως αποπλανώμην: αλλά των παγετών του ευκάρπου Νεβά ο ημερινός τρύγος, αι νυν δυσοδίαι, του έαρος η φήμη, και άλλα πολλά εξαλείπτουσι τας καλλάς ελπίδας και μακρώς εγκαταλείπωσι εμέ υστεριμένον της προσοπικής αυτής οράσεως και συνομιλείας. Και αυτό, οίομε έργον είναι της ειμαρμένης (ήτις Μητριά ανηλεής των ασκητών και μοναχών) μακροχρόνιος δεν στρέφει εις ημάς, όχι μόνον την ιλαράν όψιν αλλ’ ούτε εν δραπετόν βλέμμα. Προς αυτήν μάταιαι αι δεήσεις, αλλά του νοός και της ψυχής αι δυνάμεις ουχί ματαίως τινά φάρμακον δίδωσι του ατυχούς και ασθενούντος προς θεραπείαν. Πεπαιδευμένος εις το ιατρέβειν εμαυτόν από τοιαύτα πνευματικά νοσήματα και πλήγματα

ιδού τις δοκιμή και εν τούτο το γράμμα... ευδοκιμήτω διά της αυτής καλοκαγαθείας, ποιούσα τα αδύνατα κατά ειμαρμένην, δυνατά κατά βουλήν και εύνοιαν.

Τα της αυτής υγίειας και του ευ ζειν και καλώς διάγειν αυτόθεν, συνεχώς ηδοποιούμαι και χαίρομαι. Τα δε εμά όλως και πάντοτε αντιστρόφως οδηγούμενα τί νυν Αυτής ειδοποιήσω;... Άνεργος και ακίνητος πνεύματι και σώματι μελαγχολώ και κεφαλαλγίζω. Άνευ επιχειρημάτων τί η ενέργεια· άνευ αυτής τί ο βίος;... το της μελέτης ίαμα και αυτό ενταύθα νόσος. Του γαρ οφελείν και οφελείσθαι ο σκοπός αυτού αφανής πλείστον μοι γίγνεται καθεκάστην, δι’ ο και τα αρχαία της νεαράς παιδείας πονήματα νυν προς εμήν βοήθειαν εισέρχονται και της πατρώας διαλέκτου η ανανεωμένη ανάγνωσις και χρήσις, εν ω αφαιρεί την νοσούσαν ψυχήν από τας των παρόντων αηδείας υποστηρίζει και εκτείνει αγαθών απομνημονευμάτων νοεράν συλλογήν και εν μέσω αυτής ο λόγος, και αι της καρδίας αισθήσεις μορφόνουσι χρηστήν ευδαιμονείαν.

τα παρελθόντα γαρ και τα εσσόμενα ευκόλως υποτάσσονται εις την απέραντον του νοός επιδρομήν, και αι ιδέαι εκλύονται από τας των περιεστότων αλύσεις και ορθώς οδιγούμεναι τυγχάνουσι ευχαριστήσεως και χαράς επιτηδεύματα, τα μεν της πατρίδος στεναζούσης την ούχι αδύνατον ελευθερείαν αποδικνείωντα, τα δε της αυτής βασιλευούσης λαμπράς σκηνάς θεατρίζωντα. Και ούτως εις της φαντασίας κόσμος. Αλλ’ εξόχως εις αυτόν ίστανται δι’ εμέ και επιθυμίαι και ηδοναί. έξω αυτού ου δύναμαι τα της οικιακής ευτυχίας στοιχεία συνδιάσαι. ούτω πλανόμενος τον χρόνον διασκεδάζω.

Τα της εις Βουκουρέστιον Ακαδημίας και Λυκείου νομίζω αυτής γνωστά. Του Πανιερωτάτου Ιγνατίου δι’ αυτά αθάνατος στέφανος. Εγχείρησα του φιλτάτου και αγαπιτού Αλέκου, προ πολλού τους κανονισμούς της Ακαδιμίας και Λυκείου και άλλα του Πανιερωτάτου συγγράμματα ίνα αυτής διασταλθώσι. νυν δε μέρος ουσιώδες αυτών εις την του Άρκτου εφημερήδα γαλλιστή τυποθέν προσφέρω Αυτής.

Πατριωτισμώ κινούμενος, αυτών των νεοσυστάτων οικοδομών ακριβώς εθεόρησα την βάσιν, τα δεσμά, και το αποτέλεσμα εφ’ ω εσυστήθησαν, της θεωρίας αυτής και άλλων άλλοτε ποιουμένων σημιόσεων η σκέψις προβιβάζει ύλην πονηματίου τινός περί δημοσίου παιδείας. - Αυτό νυν επιχειρίζομαι, αλλά αγνοώ εάν λάβη τέλος, μ’ όλον ότι η αρχή ήμισυ παντός έργου, τα εμά μεσηγώς τεθνίσκωσι αδυναμίας ένεκεν.

Ο δεώμενος πάντοτε αυτής συμπάθειαν και φιλίαν.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 3η

Ο Καποδίστριας προς τον Πρόεδρον της Γραικοδακικής Εταιρίας

Εκ Πετρουπόλεως τη 15 Μαΐου 1811

Ελλογιμώτατε Κύριε.

Το ιερόν της Πατρίδας όνομα διά της Γραικοδακικής φήμης κηρυττόμενον, αντηχεί έως τα ενδόμυχα των καρδιών όλων των Γραικών, και εις μεν τας των απαίδευτων διεγείρει ανδρώα αισθήματα, αναζωπυρεί δε χρηστάς τας των πεπαιδευμένων ελπίδας, εμπνέον αυτοίς εννοίας τε λαμπράς και υψηλά φρονήματα προς την του γένους βελτίωσιν. - Γραικός γεμήν καγώ ων και ταύτα συναισθανόμενος εμακάριζον τους μετέχοντας των πόνων της νεοσυστάτου Γραικοδακικής εταιρείας. Δοξάν δ’ αυτή συγχαταλέξαιμε τοις αντεπιστέλλουσι των μελών, ηξίωσέ με μακαρίζειν εμαυτόν. Μεγίστας ουν χάριτας ομολογώ αυτή: αλλ’ ενταύτω άρρητον και το της εμής ψυχής άλγημα: διατριβών γαρ εν άλλοις και υπ’ ανάγκης ενασχολούμενος εν αλλοδαποίς πλέον δε στερούμενος της πατρώας γης, και της των εκεί φιλομούσων ανδρών συνεργείας, τί προς την του γένους αγαθήν τύχην εμοί δυνατόν εί μη άρα ζήλος, προθυμία και ευχαί; ων έμπλεως πνεύματι και συνειδήσει, ει ποτέ λόγω και πόνω εκπληρώσαι το οφειλούμενον τη Πατρίδι αξιωσίμιν, άπειρος η εμή ευδαιμονία και ίσως ου χαλεπόν τότε δείξαι και έργω την εμήν ευγνωμοσύνην τη κλεινή εταιρεία. - Δώη Κύριος!

Τα νυν δε δεχθήτω την καλήν ταύτην προαίρεσιν, ήν τινα Αυτή εμφανίσαι δέομαι του Γραμματέως Αυτής.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 4η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως 15 Μαΐου 1811

Τω αγαπητώ μοι φίλω Μόστρα.

Έλαβον αγαπητέ μοι φίλε, την γραφήν σας, ην υπό των 3 του παρελθόντος μοι εγράψατε, καθώς και τα όσα μοι επέμψατε διά μέσου ενός Οφφικιάλου, το όνομα του οποίου δεν ενθυμούμαι, και σας ευχαριστώ εξ όλης μου της καρδίας. Η Γραικική εφημερής, οι λόγοι του Πανιερωτάτου, ιδού ικανή ύλη ευχαριστήσεως δι’ εμέ.

Έσωθεν ευρίσκεται την απόκρισίν μου προς την Εταιρείαν, αναγνώσατε αυτήν και αν την εύρητε συντείνουσαν εγχειρήσατέ την, ειδ’ ουν μη κάμετε καμμίαν χρήσιν εξ αυτής, αλλά γράψατέ μοι και θέλω κάμει άλλην και έπειτα πάλιν άλλην, έως ότου επιτύχη την δοκιμασίαν σας. δυσκολεύομαι εις όλα τα εμά και διά τούτο δεν ευχαριστούμαι εις ουδέν απ’ όσα κάμω, το περιπλέον δε

γράφων εις την γλώσσαν μας, επειδή εις αυτό το μέρος νηπιάζω περισσότερον παρά εις κανέν άλλο.

Με μεγάλην προσοχήν αναγινώσκω τας εφημερίδας σας. Όλα εις αυτάς είναι εξαίρετα, πολλά εξαίρετα. Δεν εμπορώ όμως να δοκιμάσω εκείνην την περίοδον, ήτις τόσον εγγίζη την φιλαυτίαν του Κου Κρομμύδη από Νίζναν. Η Κριτική των εφημερίδων δεν πρέπει ποτέ να θεωρή τα υποκείμενα, αλλά να ασχολήται με τα πράγματα, τα οποία κρίνει. Αυτή δεν πρέπει να ομιλή περί των συγγραφέων, παρά όταν θέλη να τους προτρέψη, ποτέ όμως διά να τους απομαυρώση. Παρατηρήσατε αυτήν την αρχήν τω εκδοτή των. Χωρίς αυτήν αφανίζεται το έργον σας με τας ιδίας χείρας σας.

Διατί θέλετε να ασπάζητε ο Κρομμύδης την χείρα ήτις τον ραπίζει; και αυτή τον ραπίζει αδίκως. - Ο άνθρωπος αυτός είναι ζηλοτής, δεν κάμνει ζητήσεις δι’ ουδέν, και το σύγγραμμά του κατά πολλούς λόγους είναι οφέλειμον, τουλάχιστον εις αυτόν βλέπει τις την καλήν προαίρεσιν και τον ζήλον του συγγραφέως. αυτός δεν εφανέρωσε το όνομά του, διατί λοιπόν να το εκσκαλίζη τις; η προσοποληφία αυτή δεν κάμνει μεγάλην τιμήν εις τον εκδοτήν, και επιστηρίζει τους αλλογενείς εις την σφαλεράν γνώμην την οποίαν έχουν δι’ ημάς· ήγουν ότι ο φθόνος και η ζηλοτυπία συνιστωσι την βάσιν του χαρακτήρος μας.

Συγχωρήσατέ μοι μίαν άλλην παρατήρησιν, ην έκαμον κατά περίστασιν της προβαλλομένης μεταφράσεως του συγγράμματος διά το κοινόν όφελος εις την καθ’ ημάς ομιλομένην γλώσσαν και εις εκείνην των Βλάχων. - Ο Αιμύλιος του Ρουσσώ είναι αληθώς η κλεις των συγγραμμάτων της αγωγής των παίδων, αλλά διατί να τον κολοβώση τις; αν εις το κείμενον του ευρίσκονται επικίνδυναι ιδέαι διά μίαν διοίκησιν στερεωμένην εις την βάσην της συστάσεώς τις, ο μεταφραστής έχει το δικαίωμα να κάμη τας παρατηρήσεις του διά τον αναγιγνώσκοντα, εννοώ διά των σημειώσεων, και ουχί να κολοβώση το πρωτότυπον. Αν στοχάζεται τις δι’ αυτής της κολοβώσεως να κόψη το κακόν εις την ρίζαν του λανθάνει, η δεν καταλαμβάνει θεμελιωδώς (αν είναι συγχωριμένον να διασαφισθη ούτως) τον συγγραφέα, τον οποίον μεταφράζει το σύγγραμμά του έχει την άλυσον, ως και εκείνα του Ευκλείδου, η μία ιδέα κρατεί την άλλην η μία φράσις την άλλην καθώς τα προβλήματα της γεωμετρίας. Δεν συγχωρήτε εις τινα άλλον να επιδιορθώση τον Ρουσσώ παρά εις αυτόν τον ίδιον αγκαλά αμφιβάλλω αν και αυτός εδύνατο τούτο χωρίς να κάμη εξ αυτόν άλλον ένα σύγγραμμα, τον οποίον ήδη δεν ήθελε ήτον ο ιδικός του Αιμύλιος.

Δεχθήτε ευμενώς, και κάμετε να δεχθούν αυτήν την παρατήρησιν, ή τις εξέρχεται από μίαν ψυχήν, η οποία επιθυμεί το κοινόν καλόν και μίαν αληθινήν δόξαν εις εκείνους, οίτινες είναι εις περίστασιν να το εκτελέσωσι.

Μετ’ ολίγον έχω σκοπόν να σας εξαποστείλλω το μικρόν μου δοκίμιον περί της δημοσίου παιδείας. Εις αυτόν κατά το παρόν ασχολούμαι, αλλά με μίαν αδύνατον υγιείαν εις τούτο το κλίμα, δεν εμπορεί τις να τελείωση τόσον