Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ε΄

Γι’ αυτούς τους λόγους, θα ήταν δυνατό να καταβληθεί νόμιμα μια σημαντική εισφορά από τη Γαλλία προς τις σύμμαχες Δυνάμεις, έτσι ώστε να συνδυασθεί η διατήρηση της εδαφικής ακεραιότητάς της με τα όσα οφείλει υπέρ της γενικής ασφάλειας και γαλήνης, που για τόσο χρονικό διάστημα θυσίασε για την εκπλήρωση των σχεδίων της και των φιλοδοξιών της.

Με την είσπραξη αυτής της εισφοράς δεν θα παραβίαζαν οι Δυνάμεις καμία αρχή της δικαιοσύνης. Υποβαλλόμενη σ’ αυτή την εισφορά, θα επανακτούσε η Γαλλία τη σωτηρία της χωρίς να διακυβευθεί, από τη φύση και την ένταση αυτού του‘μέτρου, η ύπαρξη της.

Αλλά επειδή είναι ανέφικτο να εισπραχθεί εφ’ άπαξ η μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα όλο το ποσό της εισφοράς, θα είχαν οι Σύμμαχοι κατά συνέπεια το δικαίωμα να κατέχουν μία στρατιωτική γραμμή μέσα στο γαλλικό έδαφος, μέχρις ότου εξοφληθεί η εισφορά αυτή.

Με αυτή τη μέθοδο, βασισμένη σε ένα αναμφισβήτητο δικαίωμα, θα αποκτούσαν αμέσως οι Σύμμαχοι ένα ακόμη πλεονέκτημα: την υποβολή, στη δοκιμασία του χρόνου και της πείρας, της ηθικής εγγυήσεως που έγκειται στη συνταγματική μεταρρύθμιση της Γαλλικής μοναρχίας.

Με την επιβολή όμως αυτού του μέτρου, δεν θα μπορέσουν οι Σύμμαχοι να διατηρήσουν μία ισορροπία στις παρούσες σχέσεις τους με τη Γαλλία.

Έχει αποδειχτεί ήδη, ότι μόνο με τη συναίνεση της κυβέρνησης θα μπορούσαν οι Σύμμαχοι να διατηρήσουν στη Γαλλία μία στρατιωτική βάση.

Ο μόνος τρόπος συνεπώς να δοθεί αυτή η συναίνεση, είναι να παραχωρηθούν στη γαλλική κυβέρνηση εγγυήσεις, που θα τη βοηθούσαν να πείσει το έθνος ότι η στρατιωτική παρουσία των Συμμάχων πάνω στο γαλλικό έδαφος θα τερματιστεί υπό τους όρους και στο χρόνο, που θα προσδιοριστούν με ρητή συνθήκη.

Από αυτή την εκτίμηση συμπεραίνεται ότι ανάμεσα στις σύμμαχες Δυνάμεις, εκείνες των οποίων τα στρατεύματα θα μπορούσαν πιο εύκολα να κατέχουν μία στρατιωτική θέση στη Γαλλία, δεν είναι δυνατό ταυτόχρονα να θεωρηθούν κατάλληλες για να προσφέρουν την εγγύηση αυτή. Επομένως, θα απέμενε μόνο στις Δυνάμεις εκείνες, των οποίων τα στρατεύματα θα εκκένωναν αμέσως το γαλλικό έδαφος, το αποκλειστικό δικαίωμα αυτής της εγγυήσεως. Και τα δύο συστήματα των θετικών εγγυήσεων προσφέρουν διαφορους ευκολονόητους συνδυασμούς των οποίων οι εξελίξεις θα ήταν πρόωρο να εξετασθούν εδώ.

Θα έπρεπε να συσκεφθούν τα υπουργεία εκφέροντας απόψεις για το σύστημα το οποίο θα κρινόταν κατάλληλο στις περιστάσεις και περισσότερο σύμφωνο προς τις αρχές και το σκοπό που έθεσε η Συμμαχία.

Σκόπιμα μέτρα προς το σκοπό της παροχής από τη Γαλλία προς τους Συμμάχους των κρινόμενων αναγκαίων εγγυήσεων

Όποιο και να είναι το σύστημα εγγυήσεως το οποίο θα υιοθετήσουν οι Δυνάμεις, τα μέσα πάνω στα οποία θα στηριχθούν για να το υλοποιήσουν δεν μπορούν παρά να αποβλέπουν σε μια φιλική διαπραγμάτευση με τη γαλλική κυβέρνηση.

Η Ευρώπη υπήρξε και είναι σύμμαχος αυτής της κυβέρνησης. Την εγκατέστησε επικεφαλής του Γαλλικού έθνους και συνεπώς βρίσκεται σε ειρηνικές σχέσεις με τη Γαλλία. Αν η κυβέρνηση αυτή δεν εμπιστεύεται ακόμη απόλυτα τους Συμμάχους, αν η Γαλλία, η ορθότερα, το κόμμα το οποίο ενδιαφέρεται για την επανάσταση δεν συσπειρώθηκε ακόμη με καλή πίστη γύρω από την κυβέρνηση, είναι γιατί οι Σύμμαχοι δεν διακήρυξαν κάτω από ποιες προϋποθέσεις κατέχουν τη Γαλλία και κάτω από ποιες προϋποθέσεις έχουν την πρόθεση να παραμείνουν εκεί.

Η συνθήκη της 25ης Μαρτίου και οι διακηρύξεις των Συμμάχων βρίσκονται κάτω από τα βλέμματα του Γαλλικού έθνους.

Ο Βοναπάρτης, κύριο αντικείμενο της μιας και της άλλης διακήρυξης, είναι κάτω από την εξουσία των Συμμάχων. Θεωρείται ότι ο βασιλέας κυβερνά νόμιμα τη Γαλλία. Οι συμμαχικοί στρατοί ωστόσο, θα εγκατασταθούν στους στρατώνες. Προετοιμάζεται ένα σύστημα διοικήσεως προορισμένο να τους εφοδιάζει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Προσωρινές τυχόν διαφωνίες, οφειλόμενες στην επιρροή της στρατιωτικής ισχύος, δίνουν την εντύπωση ότι ορισμένοι από τους συμμαχικούς στρατούς θεωρούν πώς βρίσκονται σε εχθρική χώρα.

Η σιγή των υπουργείων οξύνει τα πνεύματα, εύνοεί όλες τις ενδεχόμενες υπόνοιες, προκαλεί ένα έθνος έξαλλο από υπερηφάνια, φιλότιμο κι ακόμη ικανό να αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα, ενισχύει την οδύνη του και μπορεί να τη μετατρέψει σε απελπισία.

Επείγει συνεπώς να συνεννοηθούν κατηγορηματικά τα υπουργεία με τη γαλλική κυβέρνηση ως προς τις εγγυήσεις που έχουν την πρόθεση να απαιτήσουν από αυτή.

Προς το σκοπό αυτό κρίνεται σκόπιμο:

1. Να συσκεφθούν οι Δυνάμεις χωρίς αναβολή πάνω σ’ αυτές τις εγγυήσεις, προσδιορίζοντας τες από συμφώνου-

2. Να έλθουν σε ρητή διαπραγμάτευση με τη γαλλική κυβέρνηση, επιδιώκοντας από την τελευταία την αποδοχή των εγγυήσεων

3. Να συμπεριλάβουν το αποτέλεσμα αυτής της νέας διαπραγματεύσεως σε μία συνθήκη που να συναφθεί ανάμεσα στις σύμμαχες Δυνάμεις και τη Γαλλία, προσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση σ’ αυτή, με μία διακήρυξη που να αναγγέλλει το τέλος του πολέμου και να προσδιορίζει τις σχέσεις της Γαλλίας

με τις Δυνάμεις, οι οποίες υπέγραψαν τη συνθήκη της 25ης Μαρτίου.

Θα μπορούσε κάποιος να αντιταχθεί, υποστηρίζοντας ότι θα ήταν απερίσκεπτο να θίγουν αυτά τα ζητήματα με τη γαλλική κυβέρνηση, εφόσον πολλά από τα φρούρια βρίσκονται ακόμη κάτω από την εξουσία των φρουρών τους και εφόσον δεν έχει διαλυθεί ο στρατός. Αυτή η αντίρρηση αναφέρεται ειδικά στο φόβο μιας αντίδρασης από ένα μέρος του στρατού, της κυβέρνησης και του λαού.

Ο στρατός και το έθνος θα αποδεχτούν τις απόψεις των Συμμάχων αν αυτοί αρκεστούν να παραχωρήσουν στη Γαλλία ένα Σύνταγμα με ισχυρές βάσεις και ικανό να διασφαλίσει την ενότητα όλων των κομμάτων. Στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί η κυβέρνηση παρά να συμπράξει στις επιδιώξεις των Συμμάχων. Η αντίδραση συνεπώς θα αποφευχθεί, εφόσον οι απαιτήσεις των Συμμάχων θα είναι σύμφωνες προς τις αρχές και τους όρους στους οποίους βασίζεται η συμμαχία τους.

Εξάλλου θα ήταν δυνατό να υποτεθεί, ότι η κυβέρνηση θα συνέπραττε στην παράδοση των φρουρίων στους Συμμάχους, αγνοώντας το πολιτικό σύστημά της σε σχέση με τη Γαλλία; Θα διέλυε το στρατό για να βρεθεί σε κατάσταση απόλυτης εκμηδένισης, ώστε να υποταχθεί σε όλους τους νόμους που θα της επέβαλε η ισχύς;

Αυτές οι εκτιμήσεις αποδεικνύουν ότι με την τήρηση της σιγής, που προκαλεί και ανέχεται κάθε είδους φόβους, οι Σύμμαχοι δεν θα επιτύχουν εκείνο το οποίο φαίνεται να επιθυμούν, δηλαδή την ικανότητα να είναι παντοδύναμοι και να επιτυγχάνουν τα πάντα χωρίς να διακυβεύουν την ασφάλεια του στρατού τους και την ελευθερία των σχέσεών τους.

Θα ήταν άτοπο να αναλυθούν στο υπόμνημα αυτό περισσότερες τυχόν λεπτομέρειες για τον τρόπο του συνδυασμού των ηθικών και των πραγματικών εγγυήσεων και για τον προσδιορισμό της εκτάσεώς τους».

1. Βλ. Angeberg, Le Congrès de Vienne et les traités de 1815, τομ. B', 1863 σ. 1470-1476. Πρβλ. A. Schaumann, Geschichte des zweiten Pariser Friedens für Deutschland, 1844, δεύτερο μέρος σ. III-XΙΙ, VPR, τομ. Η σ. 442. Για τα προηγηθέντα της σύνταξης του υπομνήματος αυτού και των παρασκηνίων που αφορούσαν στη διευθέτηση του γαλλικού Ζητήματος, βλ. Π. Πετρίδη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η αντιμετώπιση των γαλλικών υποθέσεων από το Διευθυντήριο των Δυνάμεων, 1815-1818, Μελέτες κλπ. τομ. Α σ. 107 κ.ε. Βλ., εξάλλου, R. Flassan, Der Wiener Kongress, τομ. Β σ. 98 κ.ε., Κ. Griewank, Die europäische Neuordnung 1814/15, σ. 82 κ.ε., H. Kissinger, Grossmacht Diplomatie. Von der staats kunst Castlereaghs und Metternichs, 1962, σ. 165 κ.ε., J. Königer, Der Krieg von 1815 und die vertrage von Wien und Paris, 1865, σ. 13 κ.ε., Κ. Pappermann, Diplomatische Geschichte der jahre 1813-15, τομ. B' 1863, σ. 286 επ. Βλ., τέλος, επιστολή του Καποδίστρια προς τον πατέρα του, στις 22 Ιουλίου / 3 Αυγούστου 1815, από το

Παρίσι: «Αποτελεί έργον αντάξιον της μεγαθυμίας και του μεγαλείου των συμμάχων, το να εξασφαλίσουν εις την Γαλλίαν και εις την Ευρώπην μακρά έτη ησυχίας και ειρήνης, πράγμα διά το οποίον ασχολούνται επιμελώς αι συγκεντρωμέναι εις Παρισίους κυβερνήσεις», 77. Ενεπεκίδη, Ιωάννης Καποδίστριας, 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του (1809-1820), 1972, σ. 208.

2. Βλ. για τη συνθήκη του Φοντενεμπλώ, στου 77. Πετρίδη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η αντιμετώπιση των γαλλικών υποθέσεων, ό.π., σ. 108, 77. Kissinger, Grossmacht Diplomatie, 1962, σ. 150.

3. Βλ. J. Bruguiere, Déclaration de l’ Empereur de Russie aux Souverains réunis au Congrès de Vienne, sur les affaires politiques amenées en France par le retour de Napoléon Bonaparte, 1815, passim. Για τις φιλελεύθερες απόψεις ειδικότερα του Καποδίστρια, πρβλ. P. Schroeder, Metternich’s Diplomacy, 1962, σ. 14 επ., W. Schwarz, Die Heilige Allianz, 1935, σ. 84 επ. Γενικότερα βλ. R. Trapp, Kriegführung und Diplomatie der Verbündeten von 1 Februar bis zum 25 März 1814, 1898 passim.

9

Επιστολή προς τον μυλόρδο Κλάνκαρτυ (Παρίσι 2/14 Αυγ. 1815).1

J’ai mis sous les yeux de l’ Empereur la lettre que V. E. m’a fait l’honneur de m’écrire, ainsi que le projet de Convention sur les huit isles qui y était annexé. Avant de m’autoriser à discuter ce projet, Sa Majesté Impériale désire éclaircir un fait sur lequel il parait que quelques mésentendus rendent nécessaires des explications ultérieures.

Le vote de la Russie sur la décision du sort des sept isles a été, plus d’une fois, manifesté durant les négociations de Vienne. M. le comte de Lieven a reçu l’ordre postérieurement de porter ce même vote à la connaissance du ministère britannique et à en juger par les réponses de notre ambassadeur, on ne peut plus élever des doutes sur la parfaite conformité des opinions des deux cabinets à cet égard. V. E. aura lieu de partager cette même conviction, du moment qu’elle voudra parcourir les dépêches originales qui ont trait à cet objet et dont j’ ai l’ordre de lui donner communication confidentielle.

L’ Empereur s’ attendait conséquemment à trouver dans le projet de Convention un arrangement propre à réunir tous les suffrages. Celui cependant qui vient d’être proposé et décline les espérances du peuple septinsulaire et rend inapplicable à la décision de son sort la garantie des puissances ayant droit sur

l'isle de Corfou. Pour admettre dans les bases de cette négociation des changements aussi essentiels, il faudrait au moins connaître d’avance les motifs qui peuvent avoir déterminé le Ministère Britannique à ne point adopter celles que le Cabinet de Russie avait proposées. Vous les trouverez précisées dans les dépêches que j’ai l’honneur de vous transmettre.

En attendant avec le plus vif empressement les explications que Votre Excellence voudra bien me donner sur cette affaire, je la prie d’ aggréer, etc.

Με την επιστολή του αυτή προς τον συνομιλητή του στη Βιέννη, εκπρόσωπο των Βρετανών, Κλάνκαρτυ, ο Καποδίστριας— έχοντας καταφέρει να μη ληφθεί αρνητική για το Επτανησιακό απόφαση2 — γνωστοποιούσε, για μια ακόμη φορά, τις προθέσεις της Ρωσίας να αντισταθεί σε οποιαδήποτε μεθόδευση που θα συντελούσε στην ματαίωση των πόθων του επτανησιακού λαού για ένα καλύτερο και σταθερό μέλλον.

1. Βλ. Ε. Rodocanachi, Bonaparte et les iles Ioniennes, σ. 266-267.

2. Αντιπολιτευόμενος τις αγγλοαυστριακές μεθοδεύσεις γύρω από το Επτανησιακό Ζήτημα, ο Καποδίστριας κατάφερε να ματαιώσει τη λήψη μιας τελεσίδικης απόφασης στο Συνέδριο της Βιέννης. Έτσι, η αγγλική πρόταση για την υπαγωγή των Νησιών στην Αυστρία έπεσε στο κενό, αφού οι Ρώσοι πληρεξούσιοι, επικαλούμενοι την «αιφνίδια» απουσία του Καποδίστρια από την επίμαχη συνεδρίαση της 4ης Ιουνίου 1815, δήλωσαν ότι δεν ήταν εξουσιοδοτημένοι να αποδεχθούν την προτεινόμενη διαρρύθμιση και πρότειναν την αναβολή των διαπραγματεύσεων, βλ. πλήρη πρακτικά στου Angeberg, Le Congrès de Vienne, τόμ. B σ. 1437 επ. και στα Αρχεία Βιέννης, England, Varia 1815, Fsz. 201. Πρβλ. 77. Πετρίδη, Το Διευθυντήριο των Δυνάμεων και το Επτανησιακό Ζήτημα, Μελέτες, τόμ. Α σ. 98-99.

10

Επιστολή προς τον πρεσβευτή της Ρωσίας στη Βιέννη Στάκελμπεργκ (Παρίσι 4/16 Αυγ. 1815).1

Monsieur le comte. Désirant faire connaître à v. ex. l’ état des discussions ouvertes entre les ministres des quatre principaux cabinets, j’ai l’ honneur de lui communiquer le mémoire aussi que le résumé ci-joint, qui offre en substance les

opinions respectivement émises sur la question des garanties à exiger de la nation et du gouvernement français. Vous serez à même, M. le comte, de vous convaincre par cet aperçu, que l’ empereur notre auguste maître, toujours invariable dans les principes de modération et d’ équité qui ont signalé sa conduite politique, pendant le congrès de Vienne, a manifesté des intentions conciliantes, qui ont obtenu le suffrage du ministère britannique, lequel s’ occupe à ramener à ce système aussi juste que praticable les plénipotentiaires des autres cabinets. On a lieu d’ espérer que de tels efforts ne seront point entièrement infructueux et que les divergences d’opinions qui retardent la conclusion des affaires feront place à des vues plus appropriées au but que l’on se propose d’atteindre. Il consiste: 1) à raffermirl’ autorité royale sur les bases d’un ordre constitutionnel; 2) à mettre la nation française dans la salutaire impuissance de troubler son propre repos en portant atteinte à celui de ses voisins. Ce double but a suggéré l’ idée de combiner les garanties morales aux garanties réelles, en réduisant ces dernières à des termes équitables, faciles à obtenir par des voies pacifiques.

S.m.i. est décidée à ne point dévier de ces principes aussi évidents en theorie, que praticables dans l’ exécution. La pureté des intentions qui les ont dictés ajoute un nouveau poids à la force de vérité et de convenance générale qui les distingue. Leur admission écarterait une foule de chances incertaines et par cela même dangereuses, et consoliderait promptement la tranquillité, dont l’ Europe est si impatiente de jouir.

Il est à présumer que s. m. sera dans le cas de quitter la France avant le 15 du mois prochain.

J’ai l’ honneur....

Η επιστολή αποσκοπούσε στην ενημέρωση του Στάκελμπεργκ πάνω στις «αρχές μετριοπάθειας και δικαιοσύνης που χαρακτήριζαν την πολιτική διαγωγή του αυτοκράτορα Αλέξανδρου» τόσο στο Συνέδριο της Βιέννης όσο και στο διάστημα που μεσολάβησε ενόψη του Συνεδρίου των Παρισίων.2 Στη συνέχεια ο Καποδίστριας αναφερόταν συνοπτικά σε κρίσιμα σημεία του υπομνήματος του γύρω από το Γαλλικό Ζήτημα με θέσεις που εξέφραζαν και την πολιτική του Ρώσου αυτοκράτορα απέναντι στο «φλέγον» αυτό και εκκρεμές πρόβλημα.

1. VPR, τομ. Η' σ. 458.

2. Στα τέλη του Ιουλίου 1815 υπογράφηκε στο Παρίσι συνθήκη ανάμεσα στο Διευθυντήριο

των Δυνάμεων και τη Γαλλία με βάση την οποία διαρρυθμίζονταν, μεταξύ άλλων, η οριστική απομάκρυνση του Ναπολέοντα Βοναπάρτη από την εξουσία και η οριστική αποδοχή των τελικών πράξεων του Συνεδρίου της Βιέννης από τους ηττημένους. Στο Συνέδριο των Παρισίων ο Καποδίστριας τάχθηκε ανεπιφύλακτα υπέρ της ήπιας αντιμετώπισης της ηττηθείσας Γαλλίας «χάριν» του γενικότερου ευρωπαϊκού συμφέροντος, βλ. 77. Πετρίδη, Η διπλωματική δράσις του Ιωάννου Καποδίστρια υπέρ των Ελλήνων, σ. 58 επ., 77. Kissinger, Grossmacht Diplomatie, σ. 212 κ.ε., G. Pertz, Das Leben des Ministers Freiherrn vom Stein, τομ. Δ 6, 564.

11

Επιστολή προς τον πρεσβευτή της Ρωσίας στη Βιέννη Στάκελμπεργκ (Παρίσι 26 Αυγ./7 Σεπτ. 1815).1

Monsieur le comte. Je profite de l’ occasion que m’ offre le départ du capitaine Lachman pour instruire v. ex. des progrès que les négociations ont faits depuis la dernière expédition que je lui ai adressée; elle lui aura prouvé qu’une divergence d’opinions assez sensible subsistait entre les quatre cours pas encore entièrement d’accord, les difficultés qui restent à surmonter ne sont au moins plus de nature à rendre impossible que l’on ne s’ entend en dernier résultat. Lord Stewart qui avait été envoyé à Londres pour représenter au ministère et au prince régent le véritable état des choses et tous les motifs qui dans cette importante circonstance semblent militer pour un système de modération et de désintéressement, a rapporté les instructions les plus satisfaisantes et une latitude de pouvoir à lord Castlereagh et au duc de Wellington qui les autorisent complètement à marcher sur la même ligne que l’ empereur, notre auguste maître, s’est tracée. J’ai l’ espoir que les gouvernements autrichien et prussien adhéreront au principe d’une occupation temporaire et qu’en dernier lieu leurs prétentions diminueront au point qu’ils ne les porteront que sur quelques cessions insignifiantes sur lesquelles il y aura sûrement moyen de s’ arranger, puisqu’ils le désirent non comme des acquisitions d’une importance réelle mais uniquement comme un moyen de satisfaire en quelque sorte l’opinion de leurs peuples. Nous espérons que les négociations ne se prolongeront pas au-delà de ce mois. S.m. l’empereur est parti pour les manouevres de Vertus qui auront lieu le 16. De là il revient à Paris et il est possible qu’ensuite il aille à Dijon assister à la revue de l’armée autrichienne.

Les principes de modération que s. m. l’empereur a professés dans cette circonstance ont donné lieu à la supposition qu’il avait entièrement abandonné la

cause de ses alliés et qu’un engagement secret le liait à celle du roi de France. Cette assertion est trop absurde pour mériter qu’on y fasse la moindre attention; comme elle a cependant été propagée en Allemagne, j’ai jugé utile, M. le comte, de vous en instruire afin que vous puissiez relever toute la fausseté d’un bruit pareil. L’ empereur est si éloigné d’un tel projet, qu’il n’a pas hésité d’insister sur le renouvellement du traité de Chaumont que l’ état intérieur de la France rend plus nécessaire que jamais.

H δεύτερη αυτή επιστολή προς τον Στάκελμπεργκ αναφέρεται στις διαφωνίες μεταξύ των τεσσάρων συμμάχων αυλών γύρω από τον «τρόπο» αντιμετώπισης του Γαλλικού Ζητήματος.2 Όπως προκύπτει από το περιεχόμενο της επιστολής, ο Καποδίστριας εμφανιζόταν αρκετά αισιόδοξος για την τελική πορεία των σχετικών διαπραγματεύσεων, διέψευδε δε τη φήμη σύμφωνα με την οποία η μετριοπαθής αντιμετώπιση της ηττηθείσας Γαλλίας από τη ρωσική πλευρά οφειλόταν σε δήθεν μυστικές δεσμεύσεις που, καθώς διαδόθηκε, είχε αναλάβει ο τσάρος Αλέξανδρος έναντι του Γάλλου βασιλιά.

1. VPR, τομ. Η σ. 489.

2. Στα καίρια ζητήματα που σχετίζονταν με την όλη αντιμετώπιση της Γαλλίας, μετά το Βατερλώ, δηλ. των πολεμικών αποζημιώσεων, του χρόνου παραμονής των στρατευμάτων κατοχής στο Παρίσι και της έκτασης των νέων ορίων, ο Καποδίστριας είχε ταχθεί υπέρ της μετριοπαθέστερης δυνατής αντιμετώπισης των ηττημένων. Η γαλλόφιλη στάση του ερμηνεύτηκε μάλιστα και σαν απώτερη επιδίωξη μιας μελλοντικής συνδρομής των Επτανήσιων και των Ελλήνων από τη μεγάλη αυτή — κατά παράδοση «φιλελληνική» — Δύναμη, βλ. A. Rambaud, Geschichte Russlands, 1891, σ. 668, Κ. Mendelssohn-Bartholdy. Der Graf Kapodistrias, 1864, σ. 38, Edling, Mémoires, 1888, σ. 247. Για τα ζητήματα τα σχετιζόμενα με τη Γαλλία, ο Καποδίστριας θα συνεργαστεί στενά τα επόμενα χρόνια, με τον Ρώσο πρεσβευτή στο Παρίσι Πότσο ντι Μπόργκο, βλ. εκτενέστερα, 77. Πετρίδη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η αντιμετώπιση των γαλλικών υποθέσεων από το Διευθυντήριο των Δυνάμεων, Μελέτες τομ. Α σ. 120 κ.ε.

12

Επιστολή προς τον δούκα του Ουέλλιγκτων (Παρίσι 8/20 Σεπτεμβρίου 1815).1

Monsieur le Duc,

Votre Excellence m’a témoigné le désir de connaître les intentions de Sa Majesté l’ Empereur, relativement au projet de convention concernant les isles Ionniennes, que M. de Clancarty m’a fait l’honneur· de me communiquer. Quoique les explications qui ont eu lieu jusqu’ici ne puissent laisser aucun doute sur les principes desquels l’ Empereur ne croit pas pouvoir s’ écarter, dans la décision du sort des sept isles, néanmoins Sa Majesté Impériale a daigné m’ autoriser à consigner dans le contré-projet que j’ai l’honneur de transmettre à Votre Excellence toutes les modifications qu’elle est disposée à admettre dans l’unique vue de ne point différer ultérieurement la conclusion d’un arrangement réclamé à tant de titres par la justice, autant que par les voeux d’un pays soumis depuis si longtemps à une administration provisoire. La spécification des droits qui seraient déférés à la puissance protectrice démontre suffisamment que la réorganisation politique de cet état, tendant uniquement à assurer le bonheur des habitans, peut s’ effectuer à prospérer, sans donner lieu à aucune des complications qu’on semble redouter, comme étant de nature à troubler, par la suite, des rapports d’ un plus grand intérêt. Ayant ainsi appiani toute difficulté qu’aurait pu opposer au rétablissement de l’ état septinsulaire, il est à espérer que le cabinet de Sa Majesté Britannique acquiscera au vote énoncé par celui de Russie et que, dès lors, nul obstacle ultérieur ne pourra retarder la prompte et heureuse issue de cette négociation; en attendant les communications que V.E. voudra bien ne faire à cet égard, je la prie d’ agréer, etc.

Με την επιστολή του αυτή προς τον μεγάλο νικητή του Βοναπάρτη ο Καποδίστριας επανερχόταν στις θέσεις του για μια δίκαιη και οριστική επίλυση του Επτανησιακού Ζητήματος, με την υπαγωγή των Νησιών υπό την αγγλική — αντί της αυστριακής — προστασίας και τον όρο της ανάληψης, βέβαια, σημαντικών υποχρεώσεων από μέρους των Βρετανών.2 « Εκφράζοντας» τις απόψεις του αυτοκράτορα ζητούσε από τον Ουέλλιγκτων να συντελέσει σε μια δίκαιη λύση του Ζητήματος, που δεν θα περιφρονούσε τα δικαιώματα και τις ελπίδες του επτανησιακού λαού.3

1. Βλ. E. Rodocanachi, Bonaparte et les Iles Ioniennes, σ. 267-268.

2. H άνοδος του αγγλικού γοήτρου μετά τη μάχη του Βατερλώ, είχε συντελέσει στην υπαναχώρηση των Βρετανών στο ζήτημα του αυστριακού προβαδίσματος στην Επτάνησο. Ο Κάστελρυ, με επιστολή του προς τον υπουργό των αποικιών Μπάθουρστ, υπογράμμιζε πώς αν η Αγγλία κρατούσε τελικά τα Επτάνησα, η αυστριακή πολιτική δεν θα ήταν ενάντια, τη στιγμή που και οι δύο αυτοκρατορίες είχαν κι άλλα παράλληλα συμφέροντα γύρω από τα οποία συνεργάζονταν, βλ. Ch. Londonderry, Correspondence, Despatches and other papers of Viscount Castlereagh, τομ. I 1853, σ. 449 έπ.

3. Η μεταβολή αυτή της αγγλικής εξωτερικής πολιτικής δικαίωνε την πρωτοβουλία του Καποδίστρια να φαλκιδεύσει την οριστική αντιμετώπιση του Επτανησιακού στο Συνέδριο της Βιέννης, βλ. 77. Πετρίδη, Το Διευθυντήριο των Δυνάμεων και το Επτανησιακό Ζήτημα, Μελέτες, τομ. Α σ. 99 κ.ε.

13

Προσωπική επιστολή προς τον υποκόμη Κάστελρυ (Παρίσι 23 Σεπτ. 1815).1

J’ai l’honneur de transmettre à V.E. la convention proposée relativement aux isles Ionniennes; je me félicite d’avoir été mis à même de remplir les intentions bienveillantes de l’ Empereur et de m’ acquitter en même temps des devoirs qui me sont imposés par ma patrie. Elle mérite, Mylord, l’existence politique que lui promet la sollicitude paternelle de Sa Majesté. Placée sous la protection Britannique, elle justifiera par son bonheur et par les témoignages de sa reconnaissance, tous les bienfaits que lui assurera la surveillance tutélaire de Sa Majesté à l’ égard de sa législation et de son gouvernement. Si j’avais encore à former un voeu, concernant l’application des principes énoncés dans le projet de convention, ce serait de voir établir sur des bases solides, les rapports au moyen desquels la Puissance protectrice donnera à l’administration de ma patrie une direction constante et invariable vers le perfectionnement de ses institutions nationales.

Le Ministre Britannique trouvera les habitans des iles très disposés à reconnaître l’ importance et l’utilité de tous les arrangemens qui leur seront proposés dans cette vue.

L’ exprérience du passé a suffisamment démontré que la liberté et l’ indépendance politique ne sauraient prospérer sur le sol des isles Ioniennes, qu’autant qu’elles seront placées sous les auspices d’une protection libérale et puissante, capable de tenir dans de justes bornes l’influence trop active des

institutions républicaines, tant dans l’intérieur du pays, que dans les contrées environnantes et propres à préserver de toute atteinte extérieure l’ existence de ce petit État. C’est sous ce double point de vue que la protection exclusive de la Grande-Bretagne, fondée sur la résignation pleine et entière des droits que les autres Puissances auraient pu se réserver, devient éminemment propice à la sécurité extérieure de cet État, ainsi qu’à sa tranquillité intérieure. Ce qui présente l’une et l’autre sous l’ aspect le plus rassurant, tant pour la Puissnce protectrice, que pour la nation protégée, ce sont les rapports qui sont mutuellement établis par l’ acte constitutionnel que les représentans du pays discuteront sous la surveillance de la puissance protectrice et qu’ils sanctionneront dans l’ attente de le voir ratifié par Sa Majesté Britannique; l’ensemble de ce bienfait fera apprécier aux Sept-isles tout le prix d’un changement de situation qui aura fait cesser les inconvéniens inhérens à l’ administration provisoire. Ils sont graves, parce qu’ils blessent le sentiment de dignité d’un peuple qui ne croit pas avoir mérité de perdre sa liberté civile et son indépendance.

Je fais des voeux sincères, Mylord, pour que la transaction proposée obtienne l’ approbation de Son Altesse Royale le Prince régent. Dès l’instant où elle sera signée et ratifiée, je prierai V.E. d’agréer la coopération la plus franche de ma part pour que son exécution obtienne le plus prompt succès. Je ne reverrai pas de sitôt mon pays; mais ma pensée ne le quitte et ne le quittera jamais. Je lui dois mes premiers pas dans la carrière publique; mes compatriotes n’ont point cessé de m’ accorder leur confiance. Je leur ferai parvenir mes opinions sur la situation où ils vont se trouver, grâce à la bienveillance des Cabinets alliés et à celle dont les honorera la Grande-Bretagne,

Agréez, etc.

Διαβιβάζοντας το προσχέδιο συνθήκης αναφορικά προς τα Επτάνησα, ο Καποδίστριας επωφελούνταν για να εκφράσει προς τον ηγέτη της βρετανικής εξωτερικής πολιτικής την επιθυμία του, για την εγκαθίδρυση — ενόψη της βρετανικής προστασίας2 — σταθερών «βάσεων» διά μέσου των οποίων η προστάτιδα Δύναμη θα τηρούσε κατά τη διοίκηση των Νησιών «σταθερή και αμετάβλητη πορεία έναντι της βελτίωσης των παραδοσιακών θεσμών».

Στη συνέχεια της επιστολής του προς τον Κάστελρυ, ο Καποδίστριας δεν παρέλειπε να υπογραμμίσει ότι «Η εμπειρία του παρελθόντος έχει αποδείξει πώς η ελευθερία και η πολιτική ανεξαρτησία δεν θα ήταν δυνατόν να ευδοκιμήσουν στα Επτάνησα, ενόσω δεν θα τεθούν υπό την φροντίδα μιας φιλελεύθερης και ισχυρής προστασίας, ικανής να διατηρήσει σε σωστά πλαίσια την αποφασιστική επιρροή των δημοκρατικών θεσμών...». Πριν κλείσει την επιστολή του έκαμε μνεία της αναγκαιότητας του σεβασμού της συνταγματικής

κής τάξης από μέρους των Βρετανών, γιατί αντίθετα μια άλλη τακτική θα πλήγωνε το συναίσθημα της αξιοπρέπειας ενός λαού «που δεν πιστεύει ότι είναι άξιος να χάσει την πολιτική ελευθερία και ανεξαρτησία του».3

1. Βλ. Ε. Rodocanachi, Bonaparte et les Iles Ioniennes, σ. 269-271.

2. Η έμμονή της Ρωσσίας και του επικεφαλής της αρμόδιας για το Επτανησιακό αντιπροσωπείας Καποδίστρια είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς στο Παρίσι. Στις συζητήσεις του με τον εκπρόσωπο της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, ο αρμόδιος Βρετανός πληρεξούσιος Κλάνκαρτυ πρότεινε κι αυτός να τεθούν τα Νησιά υπό την πλήρη αγγλική κυριαρχία, διεκδικώντας παράλληλα την αποκλειστικότητα στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας που θα συντελούσε, κατά τη γνώμη του, στην κατοχύρωση των επτανησιακών προνομίων, της ελευθερίας, της θρησκείας και του εμπορίου καθώς και στη μελλοντική ειρηνική εξέλιξη των Νησιών, βλ. σχετικά Ε. Rodocanachi, Bonaparte et les Iles Ioniennes, a. 265-266 και Ch. Londonderry, Correspondence, κλπ. τομ. I σ. 449 κ.ε.

3. Στη συνεδρίαση της 20ής Σεπτεμβρίου 1815, οι Ρώσοι πληρεξούσιοι αντέτειναν στις προτάσεις Κλάνκαρτυ, πώς τα Επτάνησα θάπρεπε να αναγνωριστούν ως ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος υπό την επωνυμία «Ηνωμένη Επτανησιακή Δημοκρατία», με δικαίωμα αυτοδιαχείρισης των εσωτερικών υποθέσεων βάσει του Συντάγματος του 1807. Η πρόταση αυτή πολεμήθηκε από τους Βρετανούς και προς στιγμήν απειλήθηκε η διακοπή των σχετικών διαπραγματεύσεων, βλ. Π. Χιώτου, Ιστορία του Ιονίου Κράτους, τομ. Α' 1874, σ. 151 επ. και Ε. Rodocanachi, ό.π., σ. 267 κ.ε.

14

Υπηρεσιακό έγγραφο προς τον υποκόμη Κάστελρυ (Παρίσι 23 Σεπτ. 1815).1

Mylord,

J’ai mis sous les yeux de l’ Empereur le projet de convention relatif aux isles Ionniennes, avec les modifications suggérées par les remarques que Votre Excellence m’a faites sur celui que je lui avais communiqué précédemment. L’ Empereur accorde son entière approbation à ce travail et m’ordonne de le transmettre à V.E., en l’ accompagnant des explications les plus propres à mettre dans tout leur jour les motifs qui déterminent l’ opinion de Sa Majesté à l’ égard de cet arrangement et qui la rendent invariable.

Les habitants des isles Ionniennes ont concouru de tous leurs efforts à se soustraire au pouvoir démocratique de la France, et c’ est à ce titre que la Cour de Russie a obtenu pour eux en 1800 le sort auquel ils aspiraient. La formation de la République des Sept Isles fut arrêtée. L’ existence de cet État fut reconnu par toutes les Puissances de l’Europe. Aussi longtemps qu’elle a subsisté, cette République n’a cessé de donner aux Puissances protectrices et garantes de sa conservation les témoignages les plus satisfaisans de la sagesse et de la loyauté de sa conduite. Sa Majesté Impériale a eu principalement tout lieu de se convaincre des sentimens d’honneur et de patriotisme qui caractérisaient le peuple et le gouvernement Ionnien, ainsi que de la reconnaissance dont ils sont pénétrés à son égard. La fermeté de ces sentimens qui caractérisent le peuple Ionnien fut mise à l’ épreuve plus particulièrement en l’ année 1806. A cette époque, par un juste retour, Sa Majesté Imperiale fit donner au Sénat les assurances les plus positives qu’elle aurait protégé constamment l’ existence de la République Septinsulaire. Les événemens désastreux de l’année 1807 en ont disposé autrement à la suite de la paix de Paris et à l’ouverture des négociations de Vienne, les magistrats des Sept Isles mirent entre les mains de Sa Majesté le sort de leur patrie, en réclamant l’ accomplissement des promesses sur lesquelles se fonde leur espoir. L’ Empereur ne saurait donc répondre autrement à la confiance que le peuple Ionien place dans sa justice, qu’en portant dans la négociation qui a trait aux Sept Isles le vote qu’il a constamment émis à son égard.

Sa Majesté ne saurait, dans aucun cas, renoncer à le soutenir, sans déroger aux principes de la plus stricte justice. L’ expérience de sept années a suffisament constaté que ce pays est capable de régler le système de son gouvernement, sous la protection d’une grande Puissance, et que le voeu de ses habitans fondé sur l’essai qu’ils ont fait de leurs propres moyens, ne saurait tendre à aucun résultat.

Telle est l’intime conviction de Sa Majesté Impériale. Elle croit ne pouvoir mieux exercer l’impartialité et le désintéressement de ses vues, sa bienveillance envers la nation septinsulaire et la haute opinion qu’elle a conçue des intentions sages et libérales du Gouvernement Britannique qu’en proposant les arrangements consignés dans le projet de Convention. Sa Majesté Impériale se plaît à croire que ce travail obtiendra le suffrage de votre gouvernement, Mylord, à raison de la justice et de la convenance qui l’ont dicté.

Agréez, etc.

Από το περιεχόμενο του εγγράφου αυτού προς τον Κάστελρυ, προκύπτει η κοινή πορεία Μεγάλης Βρετανίας και Ρωσίας για μια οριστική επίλυση του Επτανησιακού Ζητήματος σύμφωνα προς τη «γραμμή» Καποδίστρια.2 Με

διπλωματικότητα τονιζόταν, ότι η εμπειρία αρκετών χρόνων επαρκούσε για να διαπιστωθεί πώς η χώρα αυτή «είναι ικανή να ρυθμίσει το κυβερνητικό της σύστημα κάτω από την προστασία μιας μεγάλης Δύναμης». Τέλος ο Καποδίστριας μετέφερε την ευαρέσκεια του αυτοκράτορα Αλέξανδρου για την όλη εξέλιξη των σχετικών διαπραγματεύσεων.

1. Βλ. E. Rodocanachi, Bonaparte et les Iles Ioniennes, σ. 271-272.

2. Χάρη στις διπλωματικές πρωτοβουλίες του Καποδίστρια βελτιώθηκε το κλίμα των σχετικών διαπραγματεύσεων και οι Βρετανοί έδειξαν σχετική προθυμία να υιοθετήσουν τις ρωσικές προτάσεις για τη συγκρότηση ενός ενιαίου και ανεξάρτητου κράτους «των * Ηνωμένων Ιονίων Νήσων». Ο Καποδίστριας δεν είχε παραλείψει να ενημερώσει τον Κάστελρυ για την «αμετάκλητη» απόφαση του τσάρου να προστατεύσει αδιάπτωτα την ύπαρξη της Επτανήσου, βλ. 77. Πετρίδη, Το Διευθυντήριο των Δυνάμεων και το Επτανησιακό Ζήτημα, Μελέτες τομ. Α σ. 101 επ.

15

Σημείωμα προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο I (Παρίσι 20 Σεπτ. / 2 Οκτ. 1815).1

Sire. Le protocole ci-joint porte le premier résultat des négociations. Le nombre des places occupées temporairement outrepasse celui qui avait été fixé par le projet de traité. Le duc de Wellington a été inflexible. M. le duc de Richelieu a sollicité le prompt départ des troupes alliées qui ne sont point comprises dans l’ armée de 150.000 hommes.

Les Prussiens et les Anglais semblent décidés à faire séjourner toutes les armées en France jusqu’à la signature de tous les actes, et notamment de celui qui concerne le mode de payement des contributions. Cette sévérité ruineuse pour la France met au déserpoir le ministère du roi. Il implore la bienveillante intervention de v.m. i. auprès de s. m. prussienne et du duc de Wellington. Nous avons de notre côté interposé itérativement nos bons offices auprès des plénipotentiaires de ces deux puissances, à l’ effet d’ aplanir cette difficulté.

L’ arrangement relatif à l’ entretien de l’armée de 150.000 hommes en présente également de considérables. On fait monter la somme requise pour cet objet à 125 millions par an. La France ne saurait y suffire.

Les pièces ci-jointes ont été présentées par l’ intendant des armées de v. m. i.

Nous attendons vos ordres, Sire, par rapport au vote que nous devons émettre sur cette importante question. M. le duc de Wellington se rend à Dijon. Que v.m.i. daigne lui manifester ses intentions à cet égard.

Je suis....

Το ενημερωτικό αυτό σημείωμα αναφερόταν στα προβλήματα που σχετίζονταν με τα στρατεύματα κατοχής στη γαλλική πρωτεύουσα. «Οι Πρώσσοι και οι Άγγλοι», έγραφε ο Καποδίστριας, «φαίνονται αποφασισμένοι να ενεργήσουν ώστε να παραμείνουν όλα τα στρατεύματα στη Γαλλία μέχρι την υπογραφή όλων των σχετικών συνθηκών και ειδικότερα εκείνης που αφορά τον τρόπο πληρωμής των αποζημιώσεων». Είναι φανερό ότι ο Καποδίστριας ήταν αντίθετος με μια τόσο αυστηρή αντιμετώπιση της ηττηθείσας Γαλλίας, ιδίως στο ζήτημα των διεκδικούμενων από τις νικήτριες Δυνάμεις πολεμικών αποζημιώσεων.2

1. Βλ. VPR, τομ. Η' σ. 533-534.

2. Βλ. Π. Πετρίδη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η αντιμετώπιση των γαλλικών υποθέσεων από το Διευθυντήριο των Δυνάμεων 1815-1816, Μελέτες τομ. Α', σ. 118 κ.ε., Η. Kissinger, Grossmacht Diplomatie, σ. 212 κ.ε., A. Rambaud, Geschichte Russlands, 1891, σ. 668κ.ε., G. Pertz, Das Leben des Ministers Freiherrn vom Stein, τομ. Δ σ. 573 κ.ε.

16

Αναφορά προς τον πρίγκιπα Τσαρτορίσκυ (Παρίσι 3/15 Οκτ. 1815).1

L’ empereur ayant reçu le rapport du gouvernement provisoire de son royaume de Pologne en date du 26 août (7 septembre) a bien voulu ordonner à ses plénipotentiaires d’ entamer une négociation avec le gouvernement français relativement aux intérêts y exposés et plus particulièrement spécifiés dans le projet d’ articles annexé à ce rapport.

Ces articles portent annexé en substance:

a) le roi de France reconnaît l’ injustice et la nullité de la confiscation des sommes dites de Bayonne, faite au profit du trésor de France en 1807, et s’ oblige

à rembourser à qui de droit le montrant des sommes que ledit trésor a touché de ce chef, soit en produits, soit en espèces;

b) sur la base de cet acte, la commission de liquidation à établir à Varsovie procédera sans délai à ces opérations, et

c) le montant de la dette que la France reconnaîtra devoir au ci-devant duché de Varsovie, sera employé à payer au gouvernement prussien les sommes stipulées par l’ article 6 du traité de Vienne.

Les principes de droit sur lesquels on pourrait fonder une pareille prétention relativement à la France, ne pourraient être établis qu’en supposant que par une suite de la dernière guerre les puissances alliées considèrent le traité de Paris du 18 (30) mai 1814 comme nul et non avenu. Un article additionnel de ce traité règle en effet ce même objet; mais il se borne à demander de la France une liquidation, par laquelle les parties contractantes feront droit à leurs prétentions réciproques.

Les principes de convenance qui auraient à accélérer et à faciliter cet arrangement relativement à la Prusse, feraient supposer de même le plus parfait accord entre la politique des deux cabinets dans les négociations actuelles avec la France.

L’empereur et roi a daigné examiner le rapport du 26 août (7 septembre) sous ce double point de vue, et s.m. a eu tout lieu de se convaincre que les principes qu’elle a adoptés comme règle immuable de sa conduite dans les présentes négociations tant à l’ égard de ses alliés, que relativement à la France, rendent inadmissibles ceux sur lesquels on aurait pu baser l’ arrangement proposé par le gouvernement provisoire.

La Russie en effet a constamment soutenu et soutient encore vis-à-vis de ses alliés, que le traité de Vienne du25 mars, que l’ alliance, que la guerre enfin n’ont eu pour objet que le maintien du traité de Paris de 1814. Conséquemment la fin de la guerre, la pacification avec la France ne peut, ni ne doit dans aucun cas porter atteinte ou annuler de fait les stipulations consignées dans ce traité.

Ce principe qui se fonde également sur la justice et sur l’ intérêt général, constitue la base essentielle de la politique de la Russie dans les négociations actuelles. Ce n’est qu’en donnant à ce même principe tout le développement dont il est susceptible, que l’ empereur est parvenu à concilier les opinions divergentes des cabinets respectifs, et à donner enfin aux sacrifices imposés à la France le véritable caractère d’un intérêt européen, au lieu de celui que l’on aurait voulu leur faire emprunter des combinaisons émanées des droits de la guerre.

Pour faire prévaloir ce système (dont les bases se trouvent spécialement développées dans le protocole ci-joint) la Russie s’ est vu obligée à opposer aux prétentions exagérées de ses alliés une forte persévérance négative, et ce n’ est que par ce moyen et en se chargeant du rôle de puissnce médiatrice, qu’elle est enfin parvenue à des arrangements d’une convenance réciproque.

Il résulte de cet exposé, mon prince, que sans dévier de ses principes, sans nuire à des intérêts majeurs, l’ empereur n’ aurait pu ni soutenir à l’ égard du roi de France les prétentions qui seraient résultées de l’ admission pleine et entière des articles proposés par le gouvernement provisoire du royaume de Pologne, ni les appuyer de la coopération du cabinet prussien.

Cependant s.m. n’a voulu rien négliger de ce que comportent les circonstances, pour déférer au voeu qui lui a été exprimé par le rapport du 26 août (7 septembre). Elle a conséquemment ordonné à ses plénipotentiaires de réunir tous leurs soins afin de garantir moyennant un nouvel article additionnel, les intérêts du royaumne de Pologne, en tant qu’ils dérivent de l’ annulation de la convention de Bayonne.

Le projet d’article ci-joint a dû être rédigé de manière à ne point provoquer des prétentions nouvelles de la part des alliés, lesquelles trouvent tous leurs motifs dans des titres semblables à ceux du royaume de Pologne. La proposition qu’énonce cet article a déjà été faite aux plénipotentiaires français, et les explications verbales auxquelles cette communication a donné lieu, sont de nature à faire espérer, qu’au moment de la stipulation de cet article, des notes respectives seront échangées à l’ effet de constater l’ assentiment du gouvernement français aux points indiqués dans le rapport du 26 août (7 septembre) et dans les articles y annexés. Si cette partie de la négociation prenait la tournure que je suppose, il paraît certain que la présence d’un agent français dans la commission de liquidation et sa coopération dans le sens des motes que nous nous proposons d’ échanger, fourniraient au gouvernement provisoire des moyens suffisants pour obtenir les résultats qu’il désire, ainsi que des titres qu’il pourra aisément faire valoir pour acquitter envers la Prusse les payements stipulés par l’ article 6 de la convention de Vienne.

J’ ai cru de mon devoir, mon prince, d’entrer dans ces différents détails, pour prouver au gouvernement provisoire toute la sollicitude que l’ empereur accorde aux intérêts de son royaume de Pologne, ainsi que le zèle avec lequel ses plénipotentiaires tâcheront de mériter la confiance et la satisfaction de s.m.

Le chambellan comte Léon Potocki, après s’être acquitté avec la plus grande distinction de la mission dont il a été honoré par sa patrie, veut bien se charger de la présente expédition. Instruit comme il l’est de tous les détails qui concernent les négociations actuelles et le point où elles se trouvent, il sera parfaitement à même de donner au gouvernement provisoire des renseignements plus amples sur l’ état actuel des choses.

Ο Καποδίστριας, αρμόδιος κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στη Βιέννη, και για το Πολωνικό Ζήτημα2 δεν παρέλειψε να ενημερώσει τον

συνεργάτη του Τσαρτορίσκυ για τις οικονομικές διενέξεις ανάμεσα στην προσωρινή κυβέρνηση του βασιλείου της Πολωνίας3 με την ηττηθείσα Γαλλία και την ενδιαφερόμενη άμεσα Πρωσσία. Είναι κι εδώ φανερό πόσο ο Αλέξανδρος αντιδρούσε στις υπέρογκες οικονομικές απαιτήσεις σε βάρος της Γαλλίας. Πέρα από αυτό, η Ρωσία, με τον Καποδίστρια επικεφαλής των σχετικών χειρισμών, φερόταν αποφασισμένη να διαδραματίσει, ενόψη του Συνεδρίου των Παρισίων, ένα διαμεσολαβητικό ρόλο που θα συντελούσε, μέσα από αμοιβαίες υποχωρήσεις του Διευθυντηρίου, σε μια τελική ισόρροπη συμφωνία.4

1. VPR, τομ. Η σ. 548-549.

2. Οι κύρια ενδιαφερόμενες Δυνάμεις για το πολωνοσαξωνικό Ζήτημα ήταν, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στη Βιέννη, η Πρωσσία και η Ρωσία. Ο Χάρντενμπεργκ, έχοντας προσεταιριστεί την Αυστρία και την Αγγλία, ζήτησε την «ανεξαρτοποίηση» της Σαξωνίας με αντάλλαγμα την από κοινού επίλυση του πολωνικού Ζητήματος. Η Ρωσία προωθώντας την εγκαθίδρυση του Δουκάτου της Βαρσοβίας ευνοούσε, με διπλωματικότητα, τις πρωσσικές βλέψεις στη Σαξωνία, βλ. εκτενέστερα, J. Klüber, Akten des Wiener Kongresses in den jahren 1814 und 1815, τομ. Θ', σ. 122 επ., G. Pallain, Talleyrands Briefwechsel mit König Ludwig XVIII während des Wiener Kongresses, σ. 115 κ.ε., Π. Πετρίδη, Σχέδια για την οργάνωση της Ευρώπης στα χρόνια της παλινορθώσεως, Μελέτες τομ. Α', σ. 16 κ.ε.

3. Σχετικά με τον οριστικό διακανονισμό του πολωνικού Ζητήματος, βλ. Π. Πετρίδη, Σχέδια κλπ., ό.π., καθώς και την έκδοση της οριστικής συνθήκης της 3ης Μαΐου 1815 στο Κ. Κ. Holbuchdruckerei.

4. Βλ. Π. Πετρίδη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η αντιμετώπιση των γαλλικών υποθέσεων από το Διευθυντήριο των Δυνάμεων, Μελέτες τομ. Α', ό.π., σ. 119, Γρ. Δαφνή, Ιωάννης Α. Καποδίστριας, η γένεση του ελληνικού κράτους, 1976 σ. 296 επ.

17

Σύντομο υπόμνημα προς τον κόμη Νέσσελροντ (Παρίσι 5/17 Οκτ. 1815).1

Observations sur le projet de traité d’ alliance, rédigé par le vicomte Castlereagh

Ce projet est fondé sur les principes développés dans celui que le cabinet de Russie avait proposé antérieurement.

Il diffère, quant à la rédaction, sur les points suivants:

a) La préambule ne motive point la la charte constitutionnelle. Sous la dénomination vague de l’ ordre des choses, on ne parle à aucun parti. Conséquemment on ne produit point d’ effet sur l’opinion publique.

Nous vous proposons de soutenir notre rédaction.

b) Notre projet consacre un article à l’ exclusion de la famille de Bonaparte. Dans la rédaction britannique cette exclusion est annoncée comme un incident.

Nous insisterons afin que cet engagement soit plus positif.

c) Notre projet détermine le cas dans lequel l’ armée destinée à l’ occupation temporaire, peut agir. La condition en est la réquisition du roi de France.

Le projet britannique décline cette clause. Le vicomte Castlereagh est d’ opinion qu’elle ne peut pas trouver place dans le traité, mais qu’elle peut être stipulée dans les instructions, dont doit être muni M. de duc de Wellington.

Nous sommes intentionnés d’ adopter cette modification.

Το υπόμνημα αυτό συνταγμένο και με τη συνεργασία του Ραζουμόφσκυ αναφερόταν στα κρίσιμα εκκρεμή ζητήματα που σχετίζονταν με την παρουσία των στρατευμάτων των νικητριών Δυνάμεων στο Παρίσι και στην παλινόρθωση των Βουρβόνων. Η διένεξη των απόψεων ανάμεσα στην Αγγλία και τη Ρωσία πάνω στα σημαντικότερα από τα ζητήματα αυτά είναι προφανής.2

1. VPR, τομ. Η' σ. 551.

2. Βλ. Π. Πετρίδη, Η διπλωματική δράσις του Ιωάννου Καποδίστρια υπέρ των Ελλήνων, 1814-1831, 1974, σ. 60 κ.ε. Εκτενέστερα βλ. Η. Kissinger, Grossmacht Diplomatie, σ. 220 κ.ε. Γρ. Δαφνή, Ιωάννης Α. Καποδίστριας, σ. 297.

18

Υπόμνημα για τις Ισπανικές «υποθέσεις» (Παρίσι 5/17 Οκτ. 1815).1

Précis sur les affaires d Espagne

Le peuple espagnol est libre en tant qu’il ne relève que du souverain. La

féodalité s’est éteinte en Espagne depuis plusieurs siecles.

A ce principe de toute liberté il s’ en réunit d’autres qui consistent dans les privilèges des provinces autrefois royaumes indépendants. Les rois d’Espagne les ont ordinairement respectés, ou du moins n’ ont jamais osé les abolir d’ une manière positive et directe.

Les mouers, les usages, le frugalité et le peu d’action que le gouvernement exerce sur les individus, contribuent également à entretenir cette indépendance et celle fierté de caractère qui distingue le peuple espagnol.

Ce tableau sera rembruni par celui qui va suivre.

L’ Espagne depuis deux siècles a continué à déchoir de son ancienne puissance.

Le gouvernement est resté sédentaire au milieu des progrès de toute l’ Europe, il a commis la faute de ne s’ occuper que de la politique extérieure qu’il n’ avait plus les moyens de soutenir et de ses colonies qui n’ etaient plus une source de richesse, dès qu’elles ne devenaient pas un motif d’ industrie intérieure.

La haute noblesse s’est corrompue; la cour a travaillé à lui ôter toute considération; les prêtres, les moines, les fondations religieuses et les ordres de chevalerie qui n’en ont maintenant que le titre, possèdent une grande portion du territoire; les immunités dont jouissent les individus et les propriétés attachés à ces institutions, ôtent au trésor une patrie considérable de l’ impôt et à la couronne une portion de son autorité, les pratiques religieuses et les rapports de famille qui attachent cette tribu sacrée à la classe moyenne, ajoutent encore à l’ influence qu’elle exerce sur la nation.

Les rois d’ Espagne ont trouvé cet ordre de choses très commode; ne voulant pas se donner la peine qui est nécessaire pour bien gouverner, ils se sont associés à l’ église qui est devenue le soutien de leur paresse ou de leur superstition, mais qui les a rendus fainéants et incapables.

Les trésors tirés des colonies ont rendu cet assemblage d’inconvénients tout à fait complet; en attendant For des mines, on s’est cru dispensé d’ avoir un système de finances; le peuple d’ Espagne est le moins taxé de tous ceux de l’ Europe, et peut-être le plus pauvre. Ses rois n’étant pas dans la nécessité de cueillir, n’ ont jamais pensé à semer.

Les études et les recherches qui ont produit en Europe le développement des lumières qui l’ agitent ou la dirigent maintenant selon leur bonne ou mauvaise application ne se sont pas communiquées en Espagne d’une manière franche et naturelle, et pour ainsi dire avec le bien et le mal qui les accompagnent, mais elles se sont introduites au contraire par des voies clandestines, exclusives et imparfaites, et surtout en dépit des rigueurs du gouvernment. Il est résulté de cette circonstance que la plus grande partie des gens qu’on appelle éclariés en