Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ζ΄



ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩΑΝΝΟΥ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΤΟΜΟΣ Ζ΄

ΚΕΡΚΥΡΑ 1986

Εκδότης

Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών 49100 Κέρκυρα. Τηλ. (0661) 30 674, 39 652

Γενική επιμέλεια εκδόσεως

Κώστας Δάφνης

Συναγωγή κειμένων - Εισαγωγή - Σχόλια

Κώστας Δάφνης

Φωτοστοιχειοθεσία - Εκτύπωση

«ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» - Σταδίου 48 - Αθήνα

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Με τον Ζ' Τόμο του ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ μπαίνουμε στην περίοδο της κυβερνητικής δράσης του Κερκυραίου διπλωμάτη, που ως τώρα είχαμε παρακολουθήσει την πορεία του, με δικά του κείμενα, στην Επτάνησο Πολιτεία και στην υπηρεσία της Ρωσίας. Με τους έξη τόμους που προηγούνται ασφαλώς δεν εξαντλήθηκε το θέμα των προκυβερνητικών δραστηριοτήτων του Καποδίστρια. Υπάρχουν ακόμη πολλά και ενδιαφέροντα κείμενα, που είτε έχουν συγκεντρωθεί είτε αναζητούνται για να συμπληρωθούν ωρισμένες ενότητες που θα περιληφθούν σε ενδιάμεσους τόμους. Η αναμονή όμως δεν έπρεπε να σταματήσει την εκδοτική ροή του Αρχείου.

Η σύνθεση του Ζ' τόμου στηρίχθηκε στην άποψη ότι επιβαλόταν να δώσουμε το πλαίσιο που βασικά θα στηριχθεί η ερευνά για την «αυτοβιογράφιση» της κυβερνητικής δράσης του Καποδίστρια. Γι’ αυτό θεωρήσαμε απαραίτητη τη δημοσίευση του Καταλόγου του Καποδιστριακού Αρχείου της Κέρκυρας, μαζί με το χρονικό της δωρεάς του. Αυτά θα αποτελέσουν το A' μέρος του τόμου.

Στο Β' μέρος περιλαμβάνονται κείμενα του Καποδίστρια που βαθμολογούν το ενδιαφέρον του για τη γνώση της ελληνικής ιστορίας και των συνθηκών που επικρατούσαν στην Ελλάδα στα χρόνια που ζούσε έξω από αυτήν. Στην κατηγορία αυτή των κειμένων περιλαμβάνουμε και τα λεγόμενα «ελληνικά κείμενα» του Καποδίστρια, που φανερώνουν την προσπάθειά του να κατακτήσει τη γραπτή έκφραση της - είχε σπουδάσει την αρχαία ελληνική και μιλούσε καλά τα νέα ελληνικά - που θα επιβεβαίωνε την ελληνική του συνείδηση και θα εξασφάλιζε το μέσο της άμεσης επικοινωνίας με τους υπόδουλους συμπατριώτες του. Η πρόσληψή του στην κεντρική διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας, η συνεχής προώθησή του σε ανώτερες βαθμίδες, οι αποστολές που ανέλαβε και η υπεύθυνη διαχείριση της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής δεν του άφησαν στη συνέχεια περιθώρια για να βελτιώσει τα νεοελληνικά του. Κι αυτό από μια πλευρά αποτέλεσε εμπόδιο στην αμεσότερη επαφή του με το λαό, που είχε κληθεί να κυβερνήσει και στο να συλλάβει την ιδιάζουσα ψυχολογία του.

Στο Γ' μέρος δημοσιεύονται τα κείμενα που συνδέονται με την απόφαση της Συνέλευσης της Τροιζήνας να τον εκλέξει Κυβερνήτη της Ελλάδος για επτά χρόνια, τις πρώτες ενέργειες του με την ιδιότητα αυτή για την εξασφάλιση

της συμπαράστασης των Μεγάλων Δυνάμεων, ηθική και υλική, για να σταθεί στα πόδια του το υπό διαμόρφωση ελληνικό κράτος, τις πρώτες αποφάσεις του, με την ομόθυμη συμπαράταξη όλων των παραγόντων της δημόσιας ζωής της χώρας, τα κείμενα τρίτων από τα οποία προκύπτει ανάγλυφη η κατάσταση που παρέλαβε ο Καποδίστριας όταν αποβιβαζόταν στο Ναύπλιο τις 18 Ιανουαρίου 1828. Από τα κείμενα αυτά σχεδιάζεται η μορφή που θα έπαιρνε η Ελληνική Πολιτεία κάτω από το στιβαρό χέρι του Καποδίστρια, αλλά συγχρόνως τεκμαίρεται ότι καμμιά από τις αποφάσεις που έλαβε δεν είχε ληφθεί χωρίς τη συγκατάθεση των οργάνων που εξέφραζαν την πλειοψηφία, αν όχι την παμψηφία, του ελληνικού λαού. Η διαπίστωση αυτή εξηγεί ίσως και την αντίδραση ωρισμένων κύκλων, που είδαν να διαφεύγει από τα χέρια τους η διαχείριση της εξουσίας. Αλλ’ αυτή την εξουσία την είχαν ασκήσει κατά τη διάρκεια της επαναστάσεως και υπήρχαν απτά τα δείγματα της ανικανότητας και της αποτυχίας τους.

Πιστεύουμε ότι με τη σύνθεση του τόμου, όπως τη διαγράψαμε παραπάνω, διαμορφώνεται μια ευρύτατη εισαγωγή στην ολιγόχρονη κυβερνητική δράση του Καποδίστρια. Στους επόμενους τόμους θα δοθούν σε ενότητες (Διοίκηση, Οικονομία, Γεωργία, Εκπαίδευση, Στρατιωτική οργάνωση κλπ.) τα κείμενα του Κυβερνήτη που μαρτυρούν την πολύμοχθη προσπάθεια να οργανώσει Κράτος και να πειθαρχήσει στην έννοια του γενικού συμφέροντος δυνάμεις που εν ονόματι της οποίας προσφοράς τους είχαν ταυτίσει την ελευθερία με την ασυδοσία. Από τα ίδια κείμενα θα προκόψουν ασφαλώς τα λάθη και τα σφάλματα τακτικής του Καποδίστρια. Η σύνθεση όμως αυτή - δημιουργίας και λαθών - χαρακτήρισε τους μεγάλους άνδρες της ιστορίας.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ

ΜΕΡΟΣ A'

ΤΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ



ΤΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

ΑΠΟ ΤΟΥΣ γυιούς του Αντωνομαρία Καποδίστρια, πατέρα του Κυβερνήτη, μόνον ο υστερότοκος Γεώργιος απέκτησε διάδοχο. Ο διάδοχος αυτός, ο Αντώνιος Καποδίστριας, ο οποίος αναμίχθηκε ενεργά στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας επί πολλά χρόνια, χωρίς όμως ιδιαίτερη διάκριση,1 απέκτησε δύο γυιους. Το Γεώργιο και τον Ιωάννη. Απ’ αυτούς ο πρώτος έζησε σχεδόν μόνιμα στην Αθήνα μέσα στο πλαίσιο της άνετης ζωής που του εξασφάλισε ο γάμος του με την Ελένη Καραπάνου, κληρονόμο μεγάλης κτηματικής περιουσίας μέσα στην πρωτεύουσα. Ο δεύτερος δεν απομακρύνθηκε από την Κέρκυρα, όπου επέδειξε ενδιαφέρον για τη διάσωση των καταλοίπων του Κυβερνήτη.

Τις 30 Νοεμβρίου 1927 ο Ιωάννης Α. Καποδίστριας απέστειλε προς τον τότε Δήμαρχο Κερκυραίων Σπυρ. Κόλλα την παρακάτω επιστολή:

«Έχω την τιμήν να αναγγείλω Υμίν ότι, κατόπιν συνεννοήσεως μετά του αδελφού μου Γεωργίου Καποδίστρια, δωρούμεθα εις τον λαόν της Κερκύρας το αρχείον της οικογενείας μας με την παράκλησιν όπως κατατεθή τούτο μετά των αρχείων της Ιονίου Γερουσίας.

»Η δωρεά αύτη γίνεται υπό τον ρητόν και αμετάκλητον όρον της παραμονής του αρχείου ες αεί εν Κερκύρα. Η μη τήρησις του όρου τούτου θα συνεπέφερε την ανάκλησιν της δωρεάς ημών ταύτης υπέρ ημών ή των ημετέρων κληρονόμων.

»Επίσης παρακαλούμεν όπως μετά την ταξινόμησιν του αρχείου παρά του κ. Σπυρίδωνος Μ. Θεοτόκη, Διευθυντού του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας, όπως δοθή ημίν αντίγραφον του καταλόγου μετά περιλήψεως των εγγράφων.

»Εν τέλει παρακαλούμεν όπως τα καθαρώς οικογενειακά έγγραφα άτινα είναι αναμεμιγμένα μετά του άνω αρχείου επιστραφώσιν ημίν κατά την κρίσιν του κ. Σπυρίδωνος Μ. Θεοτόκη».

1. Ο Αντώνιος Γ. Καποδίστριας πήρε μέρος για πρώτη φορά στην πολιτική ζωή της Κέρκυρας με τη συμμετοχή του στις εκλογές για την ανάδειξη πληρεξουσίων στη Β΄ Εθνοσυνέλευση, αμέσως μετά την ένωση της Επτανήσου. Υπήρξε ο μόνος που διασώθηκε από τους υποψήφιους της πόλεως και του αρχοντολογίου από την πλημμυρίδα των ψήφων των αγροτών, που μέσα από την εθνική τους αποκατάσταση προσδοκούσαν και την οικονομική και κοινωνική τους απελευθέρωση. Αδιάφορο αν διαψεύστηκαν και χρειάστηκαν μακροχρόνιοι αγώνες για να την επιτύχουν. Ο Α. Καποδίστριας πήρε μέρος και σε μετέπειτα εκλογές, στην αντίθετη προς τον Τρικούπη και το Γ. Θεοτόκη πολιτική παράταξη και εχρημάτισε τρεις ακόμη φορές βουλευτής. Επίσης εξελέγη δημοτικός σύμβουλος σε 4 περιόδους. Εν τούτοις, η ανάμιξή του στα κοινά δεν υπήρξε, γενικότερα και τοπικά, αισθητή.

Το Δημοτικό Συμβούλιο Κερκυραίων, κατά τη συνεδρίασή του της 7ης Δεκεμβρίου 1927, αποδέχθηκε τη δωρεά των αδελφών Καποδίστρια με τις τιθέμενες προϋποθέσεις και ο Δήμαρχος με το υπ’ αριθ. 6413/19.12.1927 έγγραφό του προς τον Σπυρ. Θεοτόκη, Διευθυντή του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας, του γνώριζε τη γενόμενη δωρεά του Αρχείου και παρακαλούσε να συμμορφωθεί προς την επιθυμία των δωρητών.

Ο Σ. Θεοτόκης, ο οποίος πιθανώτατα ήταν εκείνος που έπεισε τους αδελφούς Καποδίστρια να δωρήσουν το Αρχείο στο Δήμο Κερκυραίων, δέχθηκε την παράκληση του Δήμου και άρχισε την ταξινόμησή του. Και γράφουμε «άρχισε» γιατί, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Θεοτόκης, δεν πρόφθασε να την ολοκληρώσει. Ο ίδιος έδωσε πρώτος στη δημοσιότητα στοιχεία για το περιεχόμενο του Αρχείου με ανακοίνωσή του στην Ακαδημία Αθηνών κατά τη συνεδρία της της 19ης Ιανουαρίου 19282. Από την ανακοίνωση αυτή θα αντλήσουμε ωρισμένα στοιχεία, που θα μας επιτρέψουν, σε σύγκριση με τα σημερινά δεδομένα, να εκτιμήσουμε την έκταση, τη σημασία και τη σωστή ή όχι ταξινόμηση του Αρχείου.

Στην αρχή της ανακοίνωσης του ο Σπ. Θεοτόκης σκιαγραφεί τη σταδιοδρομία του I. Καποδίστρια, για να προσθέσει:

«Το ιδιαίτερον αρχείον του μετεκομίσθη εις Κέρκυραν υπό του αδελφού του Κυβερνήτου,2 μετά της σορού αυτού, αφού παρεδόθησαν τα εις τας διαφόρους

1. «Περί Καποδιστρίου» υπό Σπυρ. Θεοτόκη. Συνεδρία 19 Ιανουαρίου 1928. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών. Τόμ. Β', σσ 11 - 24. Τότε η Ακαδημία γιόρταζε τα 100 χρόνια από την ημέρα που ο I. Καποδίστριας, πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος, αποβιβαζόταν στο Ναύπλιο. Πριν από την ανακοίνωση του Σ. Θεοτόκη μίλησε ο Πρόεδρος της Ακαδημίας Κ. Ζέγγελης, ο οποίος καταλήγοντας είπε: «Η Ακαδημία ελπίζει ότι (το ενδιαφέρον της) δεν θα σταματήσει εις την σημερινήν εις γενικάς γραμμάς έρευναν περί του αρχείου, αλλά θέλει κατορθώση ταχέως να πραγματοποιήση και την έκδοσιν του όλου έργου». Αμέσως μετά ο Γεν. Γραμματεύς Σίμος Μενάρδος ανακοίνωσε τα έξης: «Πόσον ευηρέστησε την Κέρκυραν η περί του αρχείου του Κυβερνήτου μέριμνα της Ακαδημίας μαρτυρεί α) το προς ημάς τηλεγράφημα του δημάρχου κ. Σπυρ. Κόλλα «Λαός Κερκύρας μετά συγκινήσεως μετέχει εορτασμού και παρά της Ακαδημίας εκατονταετηρίδος πρώτου Κυβερνήτου και διακεκριμένου τέκνου της Ιωάννου Καποδιστρίου» και β) Η προς τον κ. Σπυρ. Θεοτόκην δήλωσις του διακεκριμένου συναδέλφου και πρεσβευτού κ. Ν. Πολίτου ότι καταβάλλει πρώτος 10.000 δραχμάς προς έκδοσιν του Αρχείου τούτου».

2. Ο Αυγουστίνος Καποδίστριας (1778 - 1857) είχε χρησιμοποιηθεί από τον Ιωάννη και προ της καθόδου του στην Ελλάδα ως Κυβερνήτη. Στενός συνεργάτης του αδελφού του, διαχειρίστηκε τα κοινά από διάφορες υπεύθυνες θέσεις, μέχρις ότου ο Κυβερνήτης τον διώρισε το 1829 στρατιωτικό και πολιτικό διοικητή της Δυτικής Ελλάδος. Μετά τη δολοφονία του Κυβερνήτη η Γερουσία τον εξέλεξε Πρόεδρο του τριμελούς κυβερνητικού συμβουλίου, του

υπηρεσίας ανήκοντα έγγραφα, ως αι σχετικαί αποδείξεις παραλαβής. Εν Κερκύρα εταξινομήθη και κατεγράφη το 1832, προστεθέντων και τινων εγγράφων του ανδρός, όσα είχον παραμείνη εν τω οίκω του, κατά την αναχώρησιν αυτού διά Ρωσσίαν, υπό του εκ των γραμματέων του Bétant, αυτού του ίδιου ακριβώς όστις επεμελήθη εν Γενεύη της εκδόσεως μέρους της αλληλογραφίας του, από του 1827 μέχρι του 1831.1

»Έκτοτε μέχρι του 1902 το αρχείον τούτο παρέμεινε κεκλεισμένον εις έξ μεγάλα κιβώτια, ότε ο ανεψιός αυτού, πατήρ των δωρητών, κόμις Αντώνιος Καποδίστριας, εξεκαθάρισε ταύτα και κατέστρεψεν όσα είχεν αναλάβει ρητήν υποχρέωσιν απέναντι του θείου του Αυγουστίνου και τα οποία έφερον κατά το μάλλον και ήττον προσωπικόν χαρακτήρα ή απέβλεπον τον Αυγουστίνον (...) Τα κιβώτια επανεκλείσθησαν και επί τέταρτον αιώνος εισέτι παρέμειναν εις την αφάνειαν (...)

»Λογίζομαι ευτυχής ότι έλαχεν εις εμέ ο κλήρος να σας γνωρίσω πρώτος το αρχείον τοιούτου ανδρός, δυστυχώς όμως δεν θα δυνηθώ να αναπτύξω τούτο τελείως, ως θα επεθύμουν, διότι παντός είδους δυσκολίαι παρουσιάσθησαν προ εμού. Και πρώτον μεν το βραχύ διάστημα, το οποίον παρενεβλήθη από της ημέρας της δωρεάς μέχρι της εκ Κερκύρας αναχωρήσεώς μου,2 δεύτερον δε αι

οποίου τα δύο άλλα μέλη ήταν ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης και ο Ιωάννης Κωλέττης. Η ανοικτή αντίδραση του Κωλέττη, οι συγκρούσεις μεταξύ Καποδιστριακών και αντικαποδιστριακών και γενικά το κλίμα της αναρχίας που επικράτησε μετά τη δολοφονία υποχρέωσαν τον Αυγουστίνο να παραιτηθεί και να αποσυρθεί στη Κέρκυρα. Αργότερα ταξίδεψε στη Νεάπολη και κατόπιν στην Πετρούπολη, όπου εξασφάλισε γενναία χορηγία από τη ρωσική κυβέρνηση. Ο Αυγουστίνος, όπως και ο αδελφός του Βιάρος, εχρημάτισε έφορος της Φιλικής Εταιρείας στην Κέρκυρα.

1. Η σορός του I. Καποδίστρια μεταφέρθηκε από τον Αυγουστίνο στην Κέρκυρα, όπου και ενταφιάσθηκε στη Μονή Πλατυτέρας, με την οποίαν συνέδεαν το νεκρό παλαιοί, όσο και στενοί, δεσμοί. Οι Άγγλοι δεν επέτρεψαν να γίνει επίσημη κηδεία, που θα οδηγούσε οπωσδήποτε σε θερμές εκδηλώσεις, επιβεβαιώνοντας έτσι, για μια ακόμη φορά, την εχθροπάθειά τους προς τον Καποδίστρια. Απλή επιγραφή έχει χαραχθεί στο μάρμαρο του τάφου του: «I. Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, Κυβερνήτης της Ελλάδος». Δίπλα του έχει ταφεί ο Αυγουστίνος.

2. Ο Σπ. Θεοτόκης είχε προσκληθεί επίσημα από την Ακαδημία στον πανηγυρικό εορτασμό των 100 χρόνων από την άφιξη του Κυβερνήτη στο Ναύπλιο, που σηματοδοτούσε την αφετηρία του νέου ελληνικού κράτους, να μιλήσει ειδικά για το Καποδιστριακό Αρχείο. Δεδομένου όμως ότι είχε μεσολαβήσει ελάχιστος χρόνος από την ημέρα της δωρεάς και της αποδοχής της από το Δήμο, ο Θεοτόκης δεν ήταν δυνατόν να σχηματίσει ακριβή και λεπτομερειακή αντίληψη για το περιεχόμενό του. Εξ αυτού και ορισμένες υπερεκτιμήσεις, οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν από τη γνωστή μας καταλογράφησή του.

τεχνικαί δυσκολίαι, ας εξ αρχής παρουσίασεν η παράδοσις και παραλαβή των εγγράφων, ήτις και δεν συνετελέσθη».

Η τελευταία αυτή βεβαίωση του Σπ. Θεοτόκη μπορεί να εξηγεί την προχειρότητα με την οποία συντάχτηκε ο Κατάλογος του Καποδιστριακού Αρχείου, αλλά δεν την δικαιολογεί. Κι αυτό γιατί ο Θεοτόκης παρέμεινε Διευθυντής του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας - στο οποίον είχε παραδοθεί το αρχείο του Κυβερνήτη και όπου βρίσκεται και σήμερα - ως το 1935. Είχε δηλαδή άνεση χρόνου για να προχωρήσει στην ολοκληρωτική παραλαβή του και ταξινόμηση. Περιωρίστηκε μόνο στην έκδοση των επιστολών του Εϋνάρδου1 προς τον Καποδίστρια και σε μερικές μικρότερες εργασίες2. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Θεοτόκης είχε ανακοινώσει ότι θα προχωρούσε στην έκδοση ολόκληρου του Καποδιστριακού Αρχείου σε 10 τόμους3. Την εξαγγελία αυτή στήριζε στη βεβαίωση του Εμμ. Τσουδερού ότι η Τράπεζα της Ελλάδος θα χρηματοδοτούσε την έκδοση και είχε μάλιστα εκδηλώσει την πρόθεσή της αυτή και έμπρακτα με τη χορήγηση ποσού 50.000 δραχ. Στη δεκάτομη έκδοση των εγγράφων του Αρχείου ο Σπ. Θεοτόκης θα είχε συνεργάτη τον τότε Διευθυντή της Δημοσίας Βιβλιοθήκης Κερκύρας Κων/νο Σολδάτο4. Φαίνεται όμως ότι ο Τσουδερός προτίμησε να χρηματοδοτεί ως Διοικητής της Τράπεζας αποστολές του Θεοτόκη στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας για την συναγωγή εγγράφων σχετικών με την ιστορία της Κρήτης, ιδιαίτερης πατρίδας του. Καρπός των αποστολών αυτών υπήρξαν δύο τόμοι στη σειρά των Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας της Ακαδημίας Αθηνών5. Έτσι έχουμε ακόμη σήμερα ως Κατάλογο

1. Βλ. Αλληλογραφία I. Α. Καποδίστρια - I. Γ. Εϋνάρδου 1826 - 1831. Τεύχη Α - Β σσ 544. Αθήναι 1929 - 1930. Εκδότης ο Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων. Ιστορική και Λαογραφική Βιβλιοθήκη Αριθ. 5. Στη σελ. 4 υπάρχει η αφιέρωση: «Εις τον έξοχον συμπολίτην μου Ν. πολίτην αφιερούται ευγνωμόνως. Σ. Μ. Θ.».

2. Βλ. Μ. Μανούσακα, Βιβλιογραφία δημοσιευμάτων Σπυρίδωνος Μ. Θεοτόκη. Κερκυραϊκά Χρονικά, Τόμ. 5ος, σσ 185 - 187. Η βιβλιογραφία συμπληρώνει τη μελέτη του Κ. Δαφνή, Κερκυραίοι ιστορικοί και ο Σπυρ. Θεοτόκης, που δημοσιεύεται στον ίδιο τόμο σσ 143 - 184.

3. Ο γράφων είχε άμεση αντίληψη της ανακοίνωσης αυτής.

4. Ο Κων/νος Σολδάτος εχρημάτισε διευθυντής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Κέρκυρας από το 1927 έως το 1947, που μετατέθηκε στην κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας (Διεύθυνση Γραμμάτων και Βιβλιοθηκών) και στη συνέχεια τοποθετήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Πρώτος πρόεδρος του Φιλολογικού Ομίλου Κέρκυρας (1929 - 1931) και από τους ιδρυτές και πρόεδρος της Εταιρείας προς ενίσχυσιν των Επτανησιακών Μελετών από 1933 - 1943, έγραψε ιστορικές και φιλολογικές μελέτες. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον Ανδρέα Κάλβο. Η Εταιρεία Επτανησιακών Μελετών έχει στο ενεργητικό της σειρά εκδόσεων και την οργάνωση του Β΄ Πανιόνιου Συνεδρίου στην Ιθάκη το 1938.

5. α) Ιστορικά Κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας - Αποφάσεις

των εγγράφων του Καποδιστριακού Αρχείου το Πρωτόκολλο παραδόσεως των φακέλλων του από τον Δήμο Κερκυραίων στο Διευθυντή του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας. Γι’ αυτόν θα μιλήσουμε αναλυτικότερα πιο κάτω.

Θα σημειώσουμε εν τω μεταξύ ότι στο Αρχείο περιλαμβάνονται σήμερα και 609 φάκελλοι με 1903 έγγραφα αναφερόμενα στην κυβερνητική δράση των Ιωάννου και Αυγουστίνου Καποδίστρια, τους οποίους ταξινόμησε ο σημερινός διευθυντής του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας κ. Νικ. Ασπιώτης. Ο πληθωρισμός των φακέλλων οφείλεται στο γεγονός - κατά τη μαρτυρία του κ. Ασπιώτη - ότι οι περισσότεροι φάκελλοι περιέχουν ένα μόνο έγγραφο ή ένα σχέδιο απαντήσεως, ανάλογα με τον αποστολέα ή τον αποδέκτη. Ο Θεοτόκης, ενώ σε πολλές περιπτώσεις είχε αρχειοθετήσει σε ένα φάκελλο ένα ή δύο έγγραφα, σε άλλες περιέλαβε στον ίδιο φάκελλο, με τον τίτλο «διάφοροι», πολλά κείμενα διαφορετικών αποστολέων και αποδεκτών. Έτσι στους 585 φακέλλους του Αρχείου της ταξινομήσεως Θεοτόκη υπάρχουν 8.068 έγγραφα. Το «υπάρχουν» εκφράζει τον αριθμό των εγγράφων της αρχικής καταλογράφησης και όχι τη σημερινή πραγματικότητα, δεδομένου ότι και φάκελλοι του Καταλόγου δεν υπάρχουν και από τους υπάρχοντες έχουν αφαιρεθεί, σε ωρισμένες περιπτώσεις, ένα ή περισσότερα έγγραφα1.

Στο Αρχείο υπάρχουν ακόμη οι δεσμίδες των εγγράφων που δημοσίευσε ο Bétant στην τετράτομη Αλληλογραφία του Κυβερνήτη2. Δεν έχει όμως επιχειρηθεί μέχρι σήμερα συγκριτική έρευνα για να διαπιστωθεί εάν στις δεσμίδες αυτές υπάρχουν όλα τα δημοσιευθέντα κείμενα, εάν μερικά από αυτά υπάρχουν στους

Μείζονος Συμβουλίου Βενετίας 1255 - 1669. Εν Αθήναις 1933. (Ακαδημία Αθηνών -Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, T. Α', τεύχος II. β) Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας. Θεσπίσματα της Βενετικής Γερουσίας 1281 - 1385. Εν Αθήναις 1936 - 37 (Ακαδημία Αθηνών. Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας. Τόμ. Β', τεύχη I II).

1. Πρόκειται για τους φακέλλους 90, 379 και 419, των οποίων το περιεχόμενο αναγράφεται στους αντίστοιχους αριθμούς του Καταλόγου που δημοσιεύουμε. Υπάρχει όμως και ο Φάκελλος 188, ο οποίος εξ αρχής σημειώνεται στον Κατάλογο «κενός»».

2. Correspondance du comte J. Capodistrias President de la Grèce. Les Lettres diplomatiques, administratives et particulières, écrites par lui de 20 Avril 1827 jusqu’ au 9 Octobre 1831, recueilles et mises en ordre par les soins de ses frères et publiées par E. A. Betant, F un de ses secretaires. Τόμοι 4, 1839 - 1840, σύνολο σελίδων 2.200.

Η ελληνική μετάφραση των επιστολών εκδόθηκε το 1841 ως το 1843, που κυκλοφόρησε ο 4ος τόμος. Τίτλος της, ακριβής μετάφραση του γαλλικού με την προσθήκη: Ελληνιστί δε εκδίδονται δαπάναις Π.Δ. Στεφανίτση, Λευκαδίου, ιατρού, μεταφρασθείσαι εκ του γαλλικού παρά Μιχαήλ Γ. Σχινά. Σύνολο σελίδων 1.650.

φακέλλους του καταλογραφημένου αρχείου και εάν συμφωνούν τα πρωτότυπα με τα δημοσιευμένα, δεδομένου ότι έχει διαπιστωθεί από μελετητές του αρχείου και κατά την πορεία της έκδοσης αυτής ότι δεν ανταποκρίνονται πάντοτε τα πρωτότυπα με τα δημοσιευμένα. Η συγκριτική αυτή έρευνα θα πρέπει κάποτε να επιχειρηθεί - η ύπαρξη Τμήματος Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο παρέχει τη δυνατότητα της έρευνας αυτής - για να οργανωθεί το όλο αρχείο σε επιστημονική βάση και για να διαπιστωθεί ακόμη εάν η έκδοση Bétant εξυπηρετούσε πολιτικές σκοπιμότητες και σε ποια έκταση.

Θεωρούμε απαραίτητο να προσθέσουμε ότι μετά την απελευθέρωση, το 1945, αν δεν σφάλλουμε, ο Γεώργιος Θεοτόκης, που, όπως σημειώσαμε, έμενε μόνιμα στην Αθήνα, εδώρησε στο Μουσείο Μπενάκη σημαντικό αριθμό εγγράφων του αρχείου του I. Καποδίστρια, που αποτελούν το ομώνυμο αρχείο του Μουσείου. Τα έγγραφα αυτά περιλαμβάνονταν στα έξη κιβώτια της αρχικής δωρεάς προς το Δήμο Κερκυραίων ή είχαν παρακρατηθεί από την οικογένεια εκ των υστέρων; Το γεγονός όμως ότι μετά τη δωρεά και ύστερα από πολλά χρόνια η Μαρία Καποδίστρια Δεσύλλα παραχώρησε για δημοσίευση την πολύτιμη αλληλογραφία του I. Καποδίστρια με τον πατέρα του1 και η ομολογία της ότι διέθετε και άλλα χαρτιά, όπως π.χ. όλα τα σχετικά με τη δίκη που είχε ξεκινήσει ο Αυγουστίνος εναντίον του Ελληνικού Δημοσίου, διεκδικώντας τα ποσά που είχε διαθέσει ο αδελφός του για την κάλυψη επειγουσών αναγκών του νεοσύστατου κράτους, πείθει ότι δεν δωρήθηκε το 1927 ολόκληρο το Αρχείο και ότι η παράκληση της δωρήτριας επιστολής όπως τα οικογενειακά έγγραφα επιστραφούν στους δωρητές «κατά την κρίσιν του κ. Σπυρ. Θεοτόκη» άφηνε ευρύτατα περιθώρια ερμηνείας. Εξάλλου από το 1935 ως το 1942 διετέλεσε διευθυντής του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας ο Ιωάννης Α. Καποδίστριας, ο ένας από τους δύο δωρητές2.

1. Βλ. Π. Ενεπεκίδη, Ιωάννης Καποδίστριας, 176 ανέκδοτα γράμματα προς τον πατέρα του 1809 - 1820. Αθήνα 1972, όπου δημοσιεύεται μόνον ελληνική μετάφραση των επιστολών, και ΑΡΧΕΙΟ I. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, Τόμ. III, Κέρκυρα 1980, όπου δημοσιεύονται σε μεταγραφή από τα πρωτότυπα ιταλικά χειρόγραφα και σε νέα μετάφραση. Μετάφραση και μεταγραφή Π. Μιχαηλάρη.

2. Το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας, στο οποίο είναι κατατεθημένο το Καποδιστριακό, διέπεται από τις διατάξεις του Νόμου περί Γενικών Αρχείων του Κράτους του 1914. Στο άρθρο 18 του νόμου αυτού ορίζεται ότι διευθυντής του Αρχείου διορίζεται κάτοχος πτυχίου ανωτάτης σχολής ή «λόγιος» ασχοληθείς με την επτανησιακή ιστορία. Η διαζευκτική αυτή διάταξη εκάλυπτε τον Σπ. Θεοτόκη, ο οποίος είχε μόλις τότε, το 1914, δημοσιεύσει, με την ευκαιρία των εορταστικών εκδηλώσεων για την πεντηκονταετηρίδα της Ενώσεως της Επτανήσου το Λεύκωμα για την Επτάνησο επί Ενετοκρατίας. Για τον I. Καποδίστρια, δεν

Υπάρχει όμως και ένα άλλο στοιχείο που μαρτυρεί ότι το Αρχείο δεν είχε προστατευθεί αρκετά πριν ακόμα δωρηθεί στο Δήμο Κερκυραίων. Στην ανακοίνωσή του στην Ακαδημία Αθηνών ο Σπυρ. Θεοτόκης αναφέρει ότι «κατ’ αυτάς ανευρέθη φάκελλος αλληλογραφίας του Κυβερνήτου προερχόμενος εκ του αρχείου του εις δημοσιογραφικάς χείρας. Και πρόσθετε: «Ας ευχηθώμεν ότι εκ της παραβολής του αρχείου μετά της καταγραφής του Bétant θα είναι η μόνη έλλειψις, ήτις ήθελε προκύψη». Δηλ. από το 1902, που άνοιξε τα κιβώτια ο Αντώνιος Καποδίστριας, έκαμε την εκκαθάριση, που είχε υποδείξει ο Αυγουστίνος και πραγματοποίησε την πρώτη καταγραφή, είχε αρχίσει η «ανάληψη» των φακέλλων;1

Για να βεβαιωθεί ότι οι δωρητές του Αρχείου και προ παντός ο I. Α. Καποδίστριας το θεωρούσαν και μετά τη δωρεά του ιδιοκτησία τους, δημοσιεύουμε δύο ακόμη κείμενα. Το πρώτο είναι επιστολή του Ι. Καποδίστρια προς τον Δήμαρχο Κερκυραίων, με ημερομηνία 14 Δεκεμβρίου 1928. Γράφει ο δωρεοδότης: «Καθά πληροφορούμαι, και μετ’ επιτάσεως διαδίδεται, καταργείται το Αρχείον της Ιονίου Γερουσίας, τα δε πολύτιμα αυτού έγγραφα θα δοθώσιν εις φύλαξιν εις το Αρχειοφυλακείον Κερκύρας. Επειδή σκοπός της δωρεάς μου (Σ.Σ. ο επιστολογράφος μεταχειρίζεται τη κτητική αντωνυμία σε πρώτο πρόσωπο) του πολυτίμου και Εθνικού Αρχείου του Κυβερνήτου δεν υπήρξεν η αποθήκευσις αυτού εις οιανδήποτε αποθήκην, αλλά η όσον ένεστι λαμπροτέρα αυτού εμφάνισις και η προς τους μελετητάς της νεωτέρας ιστορίας ευκολία προς αναδίφησιν αυτού

προκύπτει να εκάλυπτε την προϋπόθεση αυτή, είχε όμως προηγηθεί ο διορισμός του στη θέση του Διευθυντή της Δημοτικής Πινακοθήκης, που δημιουργήθηκε ειδικά γι’ αυτόν μετά τη δωρεά του Αρχείου του Κυβερνήτη. Ο Μάρκος Θεοτόκης, ο οποίος διέσωσε και επί 25 χρόνια επιμελήθηκε και ταξινόμησε το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας, είχε την ιδιότητα του... άμισθου υπαλλήλου του Δήμου Κερκυραίων. Περισσότερα, Κ. Δαφνή, Κερκυραίοι ιστορικοί κλπ. ό.π. Ο Μάρκος Θεοτόκης, αυτοδίδακτος στην παλαιογραφία, δίδαξε και το γυιο του.

1. Ο δημοσιογράφος, που δεν κατονομάζει ο Σπ. Θεοτόκης, ήταν, κατά πάσαν πιθανότητα, ο Φάνης Μιχαλόπουλος, ο οποίος γύρω στα χρόνια 1925 -1927 είχε περιοδεύσει, ως ερευνητής, τα Επτάνησα και είχε επισκεφθεί πολλά δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, που τότε ακόμη διασώζονταν σε πολλές οικογένειες. Εκτός από ερευνητής και συγγραφέας, ο Μιχαλόπουλος ήταν και μανιώδης συλλέκτης και είχε κατορθώσει να σχηματίσει πλούσια βιβλιοθήκη, όπου οι σπάνιες εκδόσεις και, προ παντός τα σπάνια φυλλάδια, αποτελούσαν τον κανόνα. Η «διαφυγή» φακέλλου αλληλογραφίας του Κυβερνήτη, προερχόμενου από το προσωπικό του αρχείο, όταν το αρχείο βρισκόταν κλεισμένο σε 6 κιβώτια, είναι μάλλον απίθανο να συνέβη εν αγνοία των ιδιοκτητών του.

»Διά τούτο ανακαλών τον όρον της εις το Αρχείον της Ιονίου Γερουσίας φυλάξεως του Αρχείου του Κυβερνήτου, παρακαλώ όπως παραλάβητε και τοποθετήσητε τούτο εις περίοπτον θέσιν του Δημαρχιακού Μεγάρου, ως αρμόζει, εγκλείοντες ταύτα εις ανάλογον χαρτοθήκην.

»Εν καιρώ δε θέλετε μοι υποβάλη (η υπογράμμιση δική μας) το πρωτόκολλον παραδόσεως, όπως αποστείλω αντίγραφον αυτού και προς τον αδελφόν μου».

Τις 3 Ιανουαρίου 1929 ο Δήμαρχος άπαντα στον I. Α. Καποδίστρια και του γνωρίζει ότι «το Δημοτικόν Συμβούλιον ομοφώνως ενέκρινεν όπως εις περίπτωσιν καταργήσεως του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας, ένθα νυν φυλάσσεται το Αρχείον του Κυβερνήτου, παραλάβη τούτο ο Δήμος και τοποθέτηση εις περίοπτον θέσιν του Δημαρχιακού Μεγάρου, ίνα διά του τρόπου τούτου καταστή εύκολος η προς τους μελετητάς της νεωτέρας ιστορίας αναδίφησις αυτού».

Θα πρέπει να διευκρινήσουμε στο σημείο αυτό ότι το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας στεγαζόταν στο παληό μέγαρο του Ενετού Βαΐλου, στον χώρο και την πλατεία όπου αργότερα κτίστηκε το Β' Δημοτικό Σχολείο. Το αρχείο αυτό σάπιζε στα υπόγεια του κτιρίου του Βαϊλάτου κι εκείνος που ανέλαβε την πρωτοβουλία να το ανασύρει από εκεί, να το διασώσει και να το ταξινομήσει ήταν ο Μάρκος Θεοτόκης, πατέρας του Σπυρίδωνος. Αφορμή για να διαπιστώσει την οικτρή κατάσταση του Αρχείου έλαβε όταν, γράφοντας τις μελέτες του, απάντηση στον Π. Λάμπρου για τα «Νομίσματα και μετάλλια της Επτανήσου Πολιτείας» και για την αποστολή του Καποδίστρια στην Κεφαλληνία το 1801 και 1802, χρειάστηκε να συμβουλευτεί τα έγγραφα που αναφέρονταν στην Επτάνησο Πολιτεία1. Και ήταν αυτός που το μετέφερε από τα υπόγεια και το ταξινόμησε, όπως διασώζεται σήμερα. Το κτίριο αυτό ήταν κοντά στο Δημαρχείο και στην κατοικία του δωρητού, στην οδό Μοτσενίγου. Υπήρχε όμως παλαιό κερκυραϊκό αίτημα για την ανέγερση Δημοτικού Σχολείου στο κέντρο της πόλης για την εξυπηρέτηση των εκπαιδευτικών αναγκών της παιδείας πρώτης βαθμίδας. Και ο Δήμος δε βρήκε να παραχωρήσει άλλο οικόπεδο στο Υπουργείο Παιδείας - είχε τεθεί ως προϋπόθεση η δωρεάν παραχώρηση του οικοπέδου - από τον χώρο όπου βρισκόταν το μνημειακό κτίριο του Βαϊλάτου. Και διέπραξε τότε και μια άλλη αστοχία. Το ποσόν των 100.000 δραχμών που

1. Μ. Θεοτόκη, Επικρίσεις επί περιόδων τινών του συγγράμματος του κ. Παύλου Λάμπρου «Νομίσματα και μετάλλια της Επτανήσου Πολιτείας», Κέρκυρα 1885. Επίσης Μ. Θεοτόκη, Ο Ιωάννης Καποδίστριας εν Κεφαλληνία και αι στάσεις αυτής εν έτεσι 1800, 1801,1802. Ιστορικαί σημειώσεις εξαχθείσαι εκ των εγγράφων της Επτανήσου Πολιτείας. Κέρκυρα 1889. Βλ. αναλυτικά Κ. Δαφνή, Κερκυραίοι ιστορικοί κλπ., ό.π. σσ 153 - 155.

είχε διάθεσει ο Ναπολέων Ζαμπέλης με το κληροδότημά του1 για την ανέγερση κτιρίου που θα στέγαζε τα κερκυραϊκά αρχεία - τότε το σημερινό Ιστορικό Αρχείο ονομαζόταν Αρχειοφυλακείο και υπαγόταν στο Υπουργείο Εσωτερικών - το διέθεσε για τη μεταφορά των αρχειακών θησαυρών του τόπου στη δεξιά πτέρυγα των Ανακτόρων, όπου έκτοτε στεγάζεται, στο ισόγειο και το υπόγειο, υπό απαράδεκτες συνθήκες. Το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας, ίσως γιατί το έθεσε και πάλι ως όρο ο δωρητής, στεγάστηκε σε δυο αίθουσες στο κέντρο του κτιρίου των Ανακτόρων, όπου και σήμερα λειτουργεί, με τη διαφορά ότι μια αίθουσα του έχει ουσιαστικά καταληφθεί από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη.

Αυτόν τον κίνδυνο της συγχωνεύσεως κατά τη μεταφορά των Αρχείων θα υπονούσε ο I. Α. Καποδίστριας, όταν ζητούσε από το Δήμο να προστατεύσει τη δωρεά του σε εμφανές μέρος του Δημαρχιακού μεγάρου.

Και μια ακόμη παρένθεση πριν προχωρήσουμε στην επισήμανση των αδυναμιών του Καποδιστριακού Αρχείου. Τον Ιούλιο του 1932 ήταν Νομάρχης Κερκύρας ο Π. Νοταράς, απόγονος του Πανούτσου Νοταρά, από τους σημαντικούς παράγοντες της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Νομάρχης αυτός, με το υπ’ αριθ. 6839 έγγραφο του ζήτησε από τον Δήμο -όχι από το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας - να του στείλει τον υπ’ αριθ. 460 φάκελλο, που περιείχε πέντε επιστολές του Π. Νοταρά προς τον Κυβερνήτη. Και ο Δήμαρχος έστειλε το φάκελλο, ευτυχώς με το υπ’ αριθ. 4587/21 Ιουλίου 1932, επί αποδείξει. Κι έτσι ο φάκελλος διεσώθη. Η ύπαρξη όμως της σχετικής αλληλογραφίας είναι χαρακτηριστική του πνεύματος της εποχής. Αντί ο Νομάρχης Νοταράς να πάει στο Αρχείο και να συμβουλευθεί, αντιγράψει και φωτογραφίσει, εάν το επιθυμούσε, τα γράμματα του προγόνου του, πήγε ο φάκελλος προς τον Νομάρχη!

ΚΑΙ ΤΩΡΑ ο Κατάλογος - Πρωτόκολλο. Όπως είπε στην Ακαδημία ο Σπ. Θεοτόκης2, το Αρχείο ήταν τοποθετημένο σε έξη μεγάλα κιβώτια, ότι τα κιβώτια αυτά ανοίχτηκαν το 1902 από τον Αντώνιο Καποδίστρια, ξεκαθαρίστηκε το περιεχόμενό τους και ξανακλείστηκαν, για να ξανανοίξουν το 1927 κατά την παράδοσή τους από το Δήμο στο Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας. Όπως προκύπτει από το πρωτόκολλο, τα κιβώτια που ανοίχτηκαν και το περιεχόμενό τους καταγράφηκε λεπτομερώς, ήταν τρία. Μάλιστα η καταγραφή του τρίτου δεν φαίνεται να συντελέστηκε ολοκληρωτικά, αν κρίνουμε από το γεγονός ότι δεν υπάρχει κλείσιμο της απογραφής του, με τις υπογραφές του παραδώσαντος και του παραλαβόντος, όπως είχε γίνει με τα δύο προηγούμενα κιβώτια3. Οι

1. Βλ. Κ. Δαφνή, Ναπολέων Ζαμπέλης και το Κληροδότημά του. Κερκυραϊκά Χρονικά, τόμ. XX, σσ 170 - 178. Κέρκυρα 1976.

2. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, ό. π. σ. 15.

3. Βλ. Γ' Τμήμα του δημοσιευομένου καταλόγου.

μακρές απουσίες του Σπ. Θεοτόκη από την Κέρκυρα, η μη εξασφάλιση της χρηματοδότησης της έκδοσης του Αρχείου και η ενασχόληση του με άλλες ιστορικές έρευνες και ταξινομήσεις αρχείων, όπως του Ιωάννη Βαπτιστή Θεοτόκη και του Γεωργίου Θεοτόκη, καθώς και η παρασκηνιακή του ανάμιξη στην πολιτική ζωή, που τελικά τον έφερε Νομάρχη Ηρακλείου το 1935, δεν αποτελούσαν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ολοκλήρωση της καταγραφής και τη σωστή αρχειοθέτησή του και αποδελτίωση. Επειδή όμως ο Κατάλογος και όπως υπάρχει αποτελεί σημαντικό βοήθημα για τον ερευνητή που ενδιαφέρεται για την περίοδο της διακυβέρνησης της Ελλάδος από τον Καποδίστρια και επειδή συγχρόνως διαγράφει τους εκτός αυτού στόχους της έκδοσης αυτής, τον δημοσιεύουμε στη συνέχεια ολόκληρο.

Η δημοσίευση όμως εξυπηρετεί παράλληλα τη δυνατότητα μιας γενικής αξιολόγησης του περιεχομένου του Αρχείου, της σημασίας του, ενώ συγχρόνως βοηθεί στην συγκριτική έρευνα με τα δημοσιευμένα από τον Bétant και άλλους Καποδιστριακά κείμενα. Για τα τελευταία αυτά υπάρχει ήδη το εξαίρετο από κάθε άποψη αλφαβητικό ευρετήριο, που μας έχουν δώσει οι Χρήστος Λούκος και Βγένα Βαρθολομαίου1. Θα παρατηρηθεί ασφαλώς γιατί την συγκριτική αυτή έρευνα δεν την επιχειρούν οι έκδοτες του Αρχείου Καποδίστρια, δίνοντας παράλληλα αναθεωρημένο και ταξινομημένο τον Κατάλογο του Αρχείου. Πρώτον γιατί σκοπός αυτής της έκδοσης δεν είναι η ευρετηρίαση των αρχείων απ’ όπου αντλούμε τα Καποδιστριακά κείμενα που δημοσιεύουμε. Στον πρόλογο του Α' τόμου προσδιορίσαμε με ακρίβεια τους στόχους του Αρχείου. Αυτή η δουλειά ανήκει στους ειδικούς και σ’ εκείνους που έχουν την ευθύνη της διοικήσεως των αρχείων, είτε σε κεντρική είτε σε περιφερειακή αρμοδιότητα. Και δεύτερον, γιατί όταν ολοκληρωθεί η έκδοση αυτού που εμείς εξ αρχής ονομάσαμε ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, θα δώσουμε το γενικό ευρετήριο κειμένων και ονομάτων, έτσι που να είναι ευχερής ο έλεγχος και οι επισημάνσεις των τυχόν παραλείψεων. Θα έχει όμως προηγηθεί η δημοσίευση των εγγράφων που σηματοδότησαν την εκπληκτική πορεία του θεμελιωτή του ελληνικού κράτους και βαθμολογούν την έκταση και την ποιότητα της προσφοράς του σε ευρωπαϊκό και ελληνικό επίπεδο.

ΘΕΩΡΟΥΜΕ αναγκαίες τις παρακάτω παρατηρήσεις, για να δοθεί η πραγματική εικόνα της σημερινής κατάστασης του Αρχείου.

1) Ο κατάλογος δεν χωρίζεται σε ενότητες περιεχομένου η χρονολογικές, αλλά ανάλογα με το περιεχόμενο των εγγράφων των τριών κιβωτίων. Οι Φάκελλοι 1 - 143 προέρχονται από το 1ο κιβώτιο. Οι Φάκελλοι 144 - 364 από το 2ο και οι Φάκελλοι από 395 -585 από το τρίτο.

1. Ευρετήριο των επιστολών του Ιω. Καποδίστρια. Επιμέλεια Χρήστου Κ. Λούκου και Βγένας Α. Βαρθολομαίου. Περιοδικό Μνήμων, τόμ. έκτος, σσ 131 -211, Αθήνα 1977.

2) Σε κάθε φάκελλο, εκτός από αύξοντα αριθμό, σημειώνεται ενδεικτικά και το περιεχόμενό του. Π.χ. Φάκελλος αλληλογραφίας Νεράντζη. Υπάρχουν όμως και φάκελλοι με μόνο τον αύξοντα αριθμό και χωρίς ένδειξη περιεχομένου ή απλώς γράφουν «Διάφοροι» όταν περιέχουν επιστολές και αναφορές πολλών προσώπων.

3) Επισημαίνονται λάθη παραναγνώσεων, καθώς και διάφορα άλλα τα οποία προφανώς οφείλονται στη δακτυλογράφηση. Ο καταλογράφος όμως, ενώ εξελληνίζει πολλά ονόματα ξένων, δεν δίνει με ελληνικά στοιχεία γνωστά ελληνικά ονόματα, όπως Μόστρας, Κοδρικάς, αλλά γράφει Mostras, Codrikas.

4) Υπάρχουν φάκελλοι περισσότεροι από ένας με το ίδιο όνομα. Οι φάκελλοι, όπως πιθανολογούμε, σχηματίζονταν κατά την καταγραφή του περιεχομένου κάθε κιβωτίου. Επειδή όμως τα ίδια πρόσωπα παρουσιάζονταν με κείμενά τους και στα επόμενα κιβώτια, ο καταλογογράφος δε θεώρησε απαραίτητο να ενοποιήσει τους φακέλλους που αφορούσαν έναν αποστολέα. Έτσι ο ερευνητής είναι υποχρεωμένος να μελετήσει προσεκτικά ολόκληρο τον Κατάλογο πριν αρχίσει τη μελέτη για ένα πρόσωπο.

5) Το περιεχόμενο των φακέλλων δεν είναι ταξινομημένο κατά χρονολογική σειρά της αποστολής τους. Έτσι στις περισσότερες περιπτώσεις προηγούνται έγγραφα του 1831, παρεμβάλλονται έγγραφα του 1825, του 1826, του 1828, ακολουθεί το 1830, του 1827, του 1829. Πιθανώς αυτό να οφείλεται στους εκάστοτε μελετητές των φακέλλων, δεν συνιστά όμως την οργανωτική και λειτουργική ευρυθμία του Αρχείου.

6) Στην αναζήτηση ωρισμένων στοιχείων διαπιστώσαμε ότι λείπουν από το Αρχείο οι Φάκελλοι 90, 379 και 419. Σημειώνουμε ότι το περιεχόμενό τους, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης του Καταλόγου στη συνέχεια, ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον. Επίσης από το φάκελλο 112 με αποδείξεις Κοραή λείπουν από τα αριθμημένα χαρτιά τα 3, 4, 5 και 6. Και ίσως αν η έρευνα προχωρούσε σε συστηματική αντιπαραβολή του Καταλόγου με το σημερινό περιεχόμενο των φακέλλων να επισημαίνονταν και άλλες διαρροές, οι οποίες ασφαλώς χρονολογούνται σε πολύ απώτερο χρόνο.

7) Ο Σπ. Θεοτόκης στην ανακοίνωσή του προς την Ακαδημία αναφέρει ότι η τελευταία προσφορά του Καποδίστρια προς τη γενέτειρά του πριν αναχωρήσει για τη Ρωσσία ήταν η ίδρυση της Ιονίου Ακαδημίας, της πρώτης πραγματικής Ελληνικής Ακαδημίας «ήτις προϊόντος του χρόνου, κυριαρχουμένης της Επτανήσου υπό των Αυτοκρατορικών Γάλλων, πλουσίους απέδωκε καρπούς». Ο Θεοτόκης βεβαιώνει ότι με τα σωζόμενα στο Καποδιστριακό Αρχείο στοιχεία προκύπτει ο ρόλος του Καποδίστρια στην ιστορία των πρώτων έξη μηνών της Ιονικής Ακαδημίας των Γάλλων, όπως συνηθίζεται να ονομάζεται προς διαχωρισμό από την Ιόνιο Ακαδημία που ίδρυσε ο Γκύλφορδ, πάλι με την παρό-

τρυνση του Καποδίστρια. Τα στοιχεία όμως αυτά, τα οποία θα φωτίζανε τα πρώτα βήματα της Ακαδημίας αυτής, ούτε στον κατάλογο αναφέρονται ούτε στους φακέλλους του Αρχείου υπάρχουν1.

8) Φάκελλος, ο οποίος θα έπρεπε να υπάρχει στο Αρχείο και που το περιεχόμενό του αναφερόταν λεπτομερειακά στη Φιλόμουση Εταιρεία της Βιέννης - τον χρησιμοποίησε η κ. Ελένη Κούκου στην ομότιτλη διδακτορική διατριβή της2, υπάρχει σήμερα στα χέρια της οικογενείας Κοζώνη, κατόπιν δωρεάς του I. Α. Καποδίστρια προς τον Γεώργιο Κοζώνη, όταν υπηρετούσε στην Κέρκυρα στην περίοδο 1929-1932 ως υποδιευθυντής του Υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας και στη συνέχεια ως Διευθυντής του Αυτόνομου Οργανισμού Αγροτικής Πίστεως, που ιδρύθηκε πριν από την Αγροτική Τράπεζα.

Ανακεφαλαιώνοντας, διαπιστώνουμε:

1) Την ύπαρξη Καποδιστριακού Αρχείου ως αυτοτελούς Τμήματος του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας. Περιλαμβάνει 585 Φακέλλους με 8.068 έγγραφα κατά τον υπάρχοντα Κατάλογο - Πρωτόκολλο παραδόσεως και παραλαβής μεταξύ Δήμου και Διευθύνσεως του Αρχείου, χρονολογούμενο από το 1928 και μη ολοκληρωμένο.

2) Την ύπαρξη δεσμίδων με τον αναγραφόμενο σ’ αυτές χαρακτηρισμό «Δημοσιευθέντα υπό Bétant».

3) Την ταξινόμηση των εγγράφων, των οποίων ο Σπ. Θεοτόκης δεν είχε ολοκληρώσει την καταγραφή, σε 609 Φακέλλους με 1903 έγγραφα. Σ’ αυτούς αναγράφεται ο αύξων αριθμός του φακέλλου και του αποστολέα η του αποδέκτη του εγγράφου, χωρίς επισήμανση, έστω και ενδεικτική, του περιεχομένου των εγγράφων.

Οι διαπιστώσεις αυτές υπογραμμίζουν την ανάγκη της ταξινόμησης των εγγράφων όλων των κατηγοριών βάσει των δεδομένων της επιστήμης της αρχειονομίας και για τη διευκόλυνση των ερευνητών και την πληρέστερη διασφάλισή τους. Έργο που ανήκει, όπως και για τα άλλα Αρχεία - Ιστορικό και Ιονίου Γερουσίας -, στο Τμήμα Ιστορίας του Ιόνιου Πανεπιστημίου3.

1. Πρακτικά Ακαδημίας, ό.π. σ 14. Η πληροφορία του Θεοτόκη δεν επιβεβαιώνεται από καμία άλλη πηγή.

2. Κούκκου Ελένης, Ο Καποδίστριας και η Παιδεία. 1803 - 1882. Α ' Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιένης, Αθήναι 1958.

3. Τα περισσότερα ελληνικά αρχεία δεν πλαισιώνονται από ειδικευμένο προσωπικό, η δε νομοθεσία που τα διέπει ποικίλλει. Από χρόνια υπάρχει στο αρμόδιο υπουργείο νομοσχέδιο, που ρυθμίζει κατά ενιαίο τρόπο την οργάνωση και την πλαισίωση των ελληνικών αρχείων από ειδικούς επιστήμονες, αλλ’ άγνωστο για ποιο λόγο δεν προωθείται για ψήφιση στη Βουλή. Εξ άλλου η πολιτεία έχει τη δυνατότητα να αποσπάσει στα Αρχεία τους φιλόλογους,

Κατά τη μεταγραφή του Καταλόγου, που συνέταξε ο Σπ. Θεοτόκης, καταβλήθηκε προσπάθεια να διορθωθούν τα λάθη που υπήρχαν και που, οφείλονται, επαναλαμβάνουμε, στη δακτυλογράφηση. Επίσης συμπτύξαμε αριθμητικά, όπου ήταν δυνατόν, έγγραφα του Ίδιου αποστολέα. Εκεί που προσπαθήσαμε να μη υπάρξουν παραλείψεις ήταν κατά την αναφορά των αυτόγραφων απαντήσεων του Κυβερνήτη η των ιδιόγραφων επιστολών του προς διαφόρους. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι κατά την σύνταξη του Καταλόγου ο Θεοτόκης δεν παρέλειψε να καταγράψει και ασήμαντες ακόμη ιδιόγραφες απαντήσεις του Κυβερνήτη σε επιστολές και αναφορές που του απευθύνονταν και που στις περισσότερες περιπτώσεις το οριστικό τους κείμενο διαμόρφωναν τελικά οι γραμματείς του Κυβερνήτη.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ