Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

Corfù, potendo cosi essere tranquilli intorno alla sicurezza di questa preziosa spedizione.

Doveva io prendere eziandio in esame l’importantissimo argomento della non meno popolosa turba di cittadini, vestiti del sacro abito della militare uniforme... Ho trovato in quest’isola così esteso il numero degl’ uffiziali, come lo è ugualmente in tutte le altre.

Io non mi sono per il momento servito che di quelli che sono indispensabilm(ent)e necessari, cioè a dire del sig(no)r Milona, il quale parla il russo e che è l’uffiziale di comunicazione a Lixuri presso quel Comand(an)te colla paga come risulta nello stato; del sig(no)r Luigi Poggi, il quale dotato della stessa capacità occupa il posto di aiutante presso il sig(no)r Col. Comand(ant)e coll’appuntamento, come risulta nello stato stesso; del s(i)gn(o)r Ten(ent)e Beretta, Bardese e Metaxà quali giovani uffiziali sono a parere eziandio del s(i)g(no)r Comand(ant)e, strettamente indispensabili al servigio della piazza... Degl’altri tutti io, autorizzato dalle mie commissioni, ò detto e positivam(ent)e dipo che non possono esigere dalla pub(blic)a cassa nulla, perchè a nulla servono, nè servir possono, fino a tanto che col nuovo sistema non diano documenti positivi della loro abilità militare.

Conferindo collo stesso sig(no)r Col(onnel)lo abbiamo preso in esame l’argomento interessante dell’instruzione per questi giovani uffiziali e mi lusingo di ottenere coi miei vocali e scritti rapporti, tanto a S.E. il Principe come a S.E. il Plenipotenziario sul proposito, le più soddisfacenti deliberazioni.

Doveva io assumere per le mie instruzioni una diretta ingerenza intorno all’instituzione dell’Ospitale... La ò presa... E l’Ospitale è instituito, giusto il documento che mi onoro di compiegare sotto n° 11. Alcuni utensili ed effetti, appartenenti indispensabilmente allo stesso Ospitale, mancano. Questi sono ordinati ed al momento della loro apprestazione completa Ella avrà la bontà di ordinare il pagamento da questa locale finanza.

Resta che intorno allo stato economico io presenti colle compiegate carte sotto n° 12 l’ingrato argomento di un’ eccessivo debito a cui è soggetta questa popolazione a favore della ditta «Hubs e Timoni» di Costantinopoli.

Io non entro dettagliatamente a trattare questo argomento. Solo mi riservo di manifestare alcune divote mie considerazioni a voce, affinchè la provvidenza sua prenda sul proposito le più utili e soddisfacenti misure. Di più non dirò intorno ai mentovati oggetti dell’amministrazione di questo Governo uffizialmente.

 Devo rimarcare che tuttavia le carceri di questo paese sono piene di prigionieri. Altri vi sono per oggetti di Stato, altri per cause di sospetate rivoluzioni, altri per omicidj commessi, altri per sentenze rese dal fu Trib. di Alta Polizia.

Egli lo poteva, perchè ne era autorizzato dalla legittima costituzione, perchè l’Ecc(ellentissi)mo Senato ne à sempre e con esuberante pienezza approvata e corroborata l’autorizzazione.

Le filze, i colti ch’io trasmetto portano i documenti di queste φ. 2V pro / cedure. Ella li conosca è conosca eziandio se il carattere di questi abitanti, se l’economia delle loro passioni, se le abitudini che anno contratto per gl’avvenimenti passati di rivoluzionare, di controrivoluzionare, di essere perdonati, di aver premj anziché castighi, importi esiga che per il momento l’autorità pubblica sia indulgente ed apra colle porte delle prigioni un nuovo vasto ed interminabile arringo alle passioni, alle reazioni, alle vendette.

Avuto riguardo a queste importanti considerazioni ed alle commissioni che mi furono date, io mi sono creduto abbastanza sicuro e garantito nell’ essere fermo e stabile intorno al proposito di questi prigionieri e dei banditi, per i quali ò già scritto a S.E. il Reggente del Zante, come costa dall’ unito foglio (sotto n° 12)·.

Io prego l’E.V. di rimarcare nell’unito foglio sotto n° 13 le mie divote considerazioni a Sua Serenità, il Principe, intorno al gelosissimo argomento delle indennizzazioni, intorno al quale io debbo accompagnare una memoria ed un progetto di parziale risarcimento che mi fu presentato dal sig(no)r Eustachio Metaxa col mezzo del suo procuratore sig(no)r Foca. In questo particolare argomento io non ò preso alcuna deliberazione, riservandone il merito e la cura alla di lei virtù ed umanità. Per me non posso che vivamente raccomandarle il mentovato sig(no)r Metaxa, di cui le circostanze sono abbastanza note alla Repub(blic)a tutta.

Un cenno devo fare sullo stato di quest’isola. Lixuri, Argostoli, Livato e la fortezza ne compongono i tre riparti. Lixuri, animato dalla falsa, ma assai prediletta idea di componere una parte di governo distinta, separata, autonoma, fu sempre ferocemente nemico di ogni sistema che avesse per base e fondamento l’unione. Quindi le guerre civili, quindi la separazione, sostenuta colle armi alla mano, quindi le ostilità dalla parte di Lixuri esternate, quindi la conquista di quel riparto, ottenuta dai due altri colla predominante forza armata, quindi le conseguenti irruzioni2 di

1. Βλ. έγγραφον υπ’ αριθ. 15.

2. Χφ. irussioni.

 armata gente connazionale e le re[c]quisizioni cruenti di dinaro che ebbero luoco in quel riparto nella passata Reggenza Pritanica.

Questa conquista dimandava l’oppressione, l’abbattimento e la dissoluzione assoluta di quella fazione che trovando qualche appoggio e sostegno ne’ riparti stessi di Argostoli e Livato [e] poteva per li parziali suoi oggetti vendicativi animare e render più potente la popolazione di Lixuri contra queste altre. Fu oppressa, battuta, disciolta questa fazione dal Governo, dappoichè la irregolare condotta della famiglia potente dei Coo. Metaxa, che n’era l’anima e l’essenza, fece di che la pubblica opinione, il voto pubblico si deliberò per la sua perdizione.

Risulta tutta questa tragica storia dai colti dei processi che colla scorta dell’indice si può facilm(ent)e riscontrare.

Sradicata questa opponente fazione il Governo restò solo, operò da solo senza opposizione ed ecco mutata la scena in quest’isola e la popolazione si trova divisa in due soli partiti.

Una la vincitrice, preponderante ed orgogliosa, composta dai più affezionali amici del Governo, perchè dal Governo nodriti, satollati col pubblico e col privato tesoro. L’altra oppressa e vile, perchè battuta c vinta, φ. 3 / La prima oggi è stupida e disanimata, perchè ella vive fuori del suo elemento e le sta dinanzi la storia del passato e quella di un avvenire che per nessun riguardo assomigliargli può. I rapporti ed i fili tutti, per i quali questi uomini comunicavano, sono spezzati. Lo spirito che infondeva fra di loro l’unione per l’identità degl’interessi è spento, dacché l’autorità pub(b)lica per le prese misure non li autorizza ed essere uniti, armati, prepotenti, dacchè la nazionale finanza non paga più col suo tesoro questo fatale predominio armato.

La seconda è oggi chiamata a nuova vita e comincia a sperare; si rinnova· e vorrebbe in questi primi aneliti di sua vita essere già abbastanza forte per potersi mostrare e reagire... Le mancano però i capi, i condottieri... Egli e questi un corpo senza capo, senza mente... e tanto basta per rènderlo inerte. Tolga il Cielo che questo capo, che questa mente ritorni. Le reazioni non avranno fine e queste necessitaranno a dispiacevoli misure la facoltà reggitrice di quest’isola.

Alcuni pochi abitanti, civilizzati cittadini, d’orrore non potenti per agresti rapporti e clientelle, cominciano a respirare dalla speranza di un futuro sistema che non addimandi l’appoggio ed il favore di suddetta gente, si fanno gloriosi e felici.

Lo sguardo vigile del Governo deve tutto conoscere e tutto valutare, onde avvenga quel giusto e[c]quilibrio fra le classi tutte che compongono questa popolazione per cui l’accoglienza ed il fondato stabilimento di

1. Χφ. roruove.

quel sistema, qualunque gli siasi che dovrà reggere questo paese, abbia facile introduzione e stabile permanenza.

Ella accolga queste testimonianze del mio zelo per il pubblico servigio e le proteste della mia divota stima e considerazione.

Αντίγραφον επιστολής γραφείσης παρά του Εκλαμπρότατου Επιτρόπου Κόμ. Καποδίστρια προς την Α.Ε. τον Κόμ. Ιωακείμ Μερκάτην, Εξουσιοδοτημένον Κυβερνήτην της Κεφαλληνίας, υπό ημερομηνίαν 4 Οκτωβρίου 1802

Οφείλω να παρουσιάσω εις την Υ.Ε. ακριβή έκθεσιν όσων εγώ ενήργησα εν τη νήσω της Κεφαλληνίας μετά την άφιξίν μου και μέχρι της σήμερον συμφώνως προς τας οδηγίας και προς τας εντολάς τας οποίας έλαβον παρά της Α.Ε. του ημετέρου Πρίγκιπος και παρά της Α.Ε. του Πληρεξουσίου.

Ώφειλον να συμπαρασταθώ, διά να δυνηθούν τα αήττητα στρατεύματα της Α.Μ. του Αυτοκράτορος πασών των Ρωσιών και οι γενναίοι, τοποθετηθέντες εις ταύτα, αξιωματικοί να ευρουν εις την νήσον ταύτην οικήματα, χώρους στρατοπεδεύσεως και την εμπρέπουσαν μεταχείρισιν.

Ουδεμίαν προτοιμασίαν εύρον. Σήμερον όμως οι στρατιώται έχουν στρατόπεδον. Οι αξιωματικοί μόλις ικανοποιήθησαν. Αι συμφωνηθείσαι ημερήσιαι απολαυαί, συμφώνως προς το συνημμένον (αρ. 1) , καθωρίσθησαν δι’ ό,τι αφορά κρέας και οίνον (καθώς εις το υπ’ αρ. 2) και δι’ ό,τι αφορά έλαιον και ξύλα, καθώς συνάγεται εκ του υπ’ αρ. 3, δι’ ό,τι αφορά μερίδας και μισθούς ως συνάγεται εκ του υπ’ αρ. 4.

Εις την ρωσικήν φρουράν συνέφερε να λάβη την κατοχήν τούτου του φρουρίου. Εγώ μετά των εντοπίων γνωρίμων μου ώφειλον να βοηθήσω τους επί κεφαλής εις την ούτως επισυμβάσαν κατάληψιν ταύτην και σήμερον το φρούριον Αργοστολίου φυλάσσεται υπό της ρωσικής στρατιωτικής δυνάμεως. Η κυρία είσοδος της πόλεως, η οποία είναι η θέσις του Αγίου Νικολάου, φυλάσσεται υπό ρωσικού στρατιωτικού τμήματος. Η επαρχία Ληξουρίου έχει επίσης επανδρωθή υπό Ρώσων. Τοιουτοτρόπως η εντυπωσιακή αύτη φρουρά διεσκορπίσθη διά δικαίας κατανομής εκεί όπου το καλεί αμεσώτερον η δημοσία φρούρησις και η ασφάλεια.

Εκτός των αναφερθέντων τρόπων διαθέσεως της ενόπλου ρωσικής δυνάμεως και της οργανώσεως της ιδίας έπρεπε προς εκτέλεσιν των οδηγιών μου να παρουσιάσω εις την Διοίκησιν της νήσου ταύτης, αποτελουμένην εκ πρυτάνεως και συνδικαλιστικής αρχής, γράμμα της Α.Ε. του Πρίγκιπος, διά

 του οποίου η ιδία Διοίκησις ώφειλε αυτοστιγμεί να μεταβίβαση εις εμέ την διακυβέρνησιν και πάντα τα έγγραφα τα οποία αφεώρων εις την ιδίαν διακυβέρνησιν.

Εξετέλεσα επακριβώς την διαταγήν η οποία μου εδόθη και η Διοίκησις της νήσου ταύτης μετ’ ίσης σπουδής και ακριβείας μου ανέθεσεν έκαστον ζήτημα της διακυβερνήσεώς της. Παρουσιάζω εις την Υ.Ε. την έκθεσιν την οποίαν μου παρέδωσεν η Διοίκησις (υπ’ αρ. 5) και κατάλογον όλων των ανεπισήμων και όλων των επισήμων σχετικών εγγράφων. Θα χρειασθή ο γραμματεύς της Υ.Ε. να λάβη την ευχαρίστησιν να παραλάβη τους αποτελεσθέντας φακέλους και να μου παραδώση μίαν απόδειξιν.

Ώφειλον να αναλάβω πρόσωρινήν ασκησιν καθηκόντων κυβερνήτου. Εκ των στοιχείων των υπό της Διοικήσεως παρουσιασθέντων εγγράφων συνήγον το συμπέρασμα ότι η πληρωμή της πολιτοφυλακής ανήρχετο μηνιαίως εις τας δεκαοκτώ χιλιάδας γρόσια και ότι κατά την πρώτην Οκτωβρίου έπρεπε να πληρωθούν έξ χιλιάδες διά μισθόν ενός μόνον δεκαημέρου. Εσκέφθην λοιπόν να θέσω όριον εις την μοιραίαν σπατάλην και ταυτοχρόνως να εκτελέσω το πλέον ουσιώδες μέρος των εντολών μου. Εις τους δύο τούτους σκοπούς επίστευσα ότι ανταποκρίνομαι διά της προκηρύξεως την οποίαν διέταξα να δημοσιευθή κατά την 28ην παρελθόντος Σεπτεμβρίου και την οποίαν, υπ’ αρ. 6, έχω την τιμήν να υποβάλω εις την Υ.Ε.

Διά ταύτης πάσα η δύναμις των κατωκημενων περιοχών διελύθη και τα εθνικόν θησαυροφυλάκιον διέσωσε την πολύτιμον περιουσίαν του. Διά ταύτης το εξ αγροτών συγκείμενον τούτο στράτευμα άνευ ουδεμιάς αταξίας απεσύρθη ειρηνικώς, ως συνάγεται εκ της εκθέσεώς μου, η οποία απεστάλη ήδη εις τον Πρίγκιπα και την οποίαν, υπ’ αρ. 7, υποβάλλω εις την Υ.Ε.

Ώφειλον επί πλέον να λάβω γνώσιν της καταστάσεως εις την οποίαν ευρίσκοντο πάντες οι κλάδοι της διοικήσεως. Επίστευσα ότι συντελώ εις την σπουδαίαν ταύτην / ερευναν διά της συνημμένης εγκυκλίου υπ’ αρ. 8, απευθυνομένης εις τα δικαστήρια όλων των βαθμιδών και εις όλας τας αρχάς, εις απάντησιν της οποίας έλαβον τας σχετικάς αναφοράς, ως διαπιστούται εκ του φακέλου «Επιστολαί και Υπομνήματα», τον οποίον εγώ υποβάλλω και εντός του οποίου ευρίσκονται αι περί ων ο λόγος αναφοραί.

Συνάγεται εκ των αναφορών τούτων ότι η πλέον ουσιώδης υπηρεσία, όπως είναι εκείνη των Οικονομικών, ευρίσκεται εις την πλέον τερατώδη αποδιοργάνωσιν, δεδομένου ότι έχει επιβεβαιωθή απολύτως· συνάγεται ότι τα πλέον ενδιαφέροντα δικαστήρια διά την άμεσον επαφήν των μετά του πληθυσμού, τα πρωτοδικεία και πλημμελειοδικεία, είναι απολύτως ελλιπή· η πρώτη διά την ακαταλληλότητα του Υπουργού, τα δεύτερα δι’ εκείνην των μελών τα οποία τα συνθέτουν και διά τας αρμοδιότητας, τας παρεχούσας δικαίωμα βίας εις μίαν αγροίκον συνάθροισιν προυχόντων όλων των οικισμών και περιφερειών. Συνάγεται ότι ο αξιοζήλευτος και ενδιαφέρων κλάδος της

Υπηρεσίας επί των Τροφίμων εις πάσαν περιοχήν της νήσου ταύτης όχι μόνον είναι ακαλλιέργητος, αλλ’ εις τον φυσικόν απροσμέτρητον πρωτογονισμόν του είναι τερατώδης και ολεθριώτατος διά την υγείαν όλου του πληθυσμού. Συνάγεται εν τέλει ότι έκαστον δικαστήριον και υπηρεσία απαιτεί παρά της Κυβερνήσεως της νήσου ταύτης άμεσον μελέτην και εφαρμογήν, διά να την αναμορφώση και θέση (την υπηρεσίαν) εις την κατάστασιν εκείνην η οποία τόσον εις την διαμόρφωσίν της όσον και εις τας αρμοδιότητάς της να ανταποκρίνεται περισσότερον εις την κοινήν εξυπηρέτησιν και ωφέλειαν.

Δεν επιτρέπω εις τον εαυτόν μου παρά τας γενικάς ταύτας παρατηρήσεις: αφήνω εις την ικανότητα, την πείραν και την ωριμότητα της Γ.Ε. το βαρύ καθήκον να χειρισθή το μέγα τούτο έργον.

Τολμώ μόνον να παρατηρήσω ότι η πρώτη υπηρεσία η οποία πρέπει να συγκεντρώση τας ευλόγους φροντίδας σας είναι εκείνη των Οικονομικών. Επ’ αυτού εγώ δεν έκρινα σκόπιμον να κάμω καμμίαν μεταβολήν, ακριβώς επειδή ηθέλησα να είμαι πιστός εκτελεστής των εντολών αι οποίαι μου εδόθησαν.

Παρουσιάζω (υπ’ αρ. 9) την παρούσαν κατάστασιν του ταμείου. Ο εφοδιασμός των στρατευμάτων δι’ ό,τι αφορά οίνον και κρέας έχει καθορισθή και έχει εξασφαλισθή μέχρι της 10 τρέχοντος. Έχουν πληρωθή δι’ ό,τι αφορά σιτηρέσια και δώρα οι Ρώσοι αξιωματικοί ολόκληρον τον μήνα Οκτώβριον· έχει πληρωθή η δύναμις του Λοχαγού Ματθαίου μέχρι της 10ης τρέχοντος μηνός· και εις τους προμηθευτάς ξύλων και ελαίου έδωσα μέρος του ποσού, ως διαπιστούται εκ του συνημμένου αντιγράφου υπ’ αρ. 10, γρόσια 500, ώστε [διά των αναφερθεισών προμηθειών] να εξοφλούν ανά δεκαήμερον τα εισπραχθέντα χρήματα διά των προμηθειών τας οποίας θα πραγματοποιούν ή θα αποδεικνύωνται κατόπιν ελέγχου του γενναίου κυρίου Συνταγματάρχου. Εις τους ιδίους κ.κ. προμηθευτάς οφείλεται κατόπιν επιμελούς εξετάσεως να επικυρώσωμεν τας αποδείξεις αι οποίαι θα εμφανισθούν διά την τακτοποίησιν του ταμείου του Αντισυνταγματάρχου και άλλων δαπανών ελεγχθεισών διά την υπηρεσίαν του στρατεύματος.

Παρουσιάζει όθεν το Ταμείον της τοπικής ταύτης διοικήσεως ενεργητικόν γρόσια 13.987.35, ενώ πρόκειται εξ αυτών να εξοδευθούν επί πλέον καθ’ όλον τον μήνα Οκτώβριον γρόσια 1030. Μένει υπόλοιπον γρόσια 12.957 και επίκειται οπωσδήποτε κατά τον ερχόμενον μήνα Νοέμβριον η είσπραξις γροσίων 4.399.20, εκτός των 116.851, τα οποία δύνανται να είναι επιδεκτικά αξιολόγου αυξήσεως διά την μέλλουσαν να γίνη διόρθωσιν εις την είσπραξιν της δεκάτης επί πλέον των ταλλήρων 371, πληρωτέων εις πάσαν ζήτησιν. Όθεν, είναι ταπεινή μου άποψις ότι διά το περίσσευμα των 12.957 γροσίων οφείλουν να καταθέσουν κατ’ αρχήν εις το ταμείον της Γερουσίας, επιτηρούμενον υπό της Εκτάκτου Οικονομικής Επιτροπής, γρόσια 12.000, και να ικανοποιήσουν τοιουτοτρόπως κατά τον πλέον δραστήριον και πρόθυμον

 τρόπον τας υψίστας θελήσεις του Πρίγκιπος και τας πιεζούσας ανάγκας της Πολιτείας.

φ. 2 / Προσθέτω ευσεβάστως ότι διά ταύτην την κατάθεσιν χρημάτων θα έπρεπε να επωφεληθώμεν της καταλλήλου ευκαιρίας της διελεύσεως της ρωσικής φρεγάδας διά Κέρκυραν, δυνάμενοι τοιουτοτρόπως να είμεθα ήσυχοι περί της ασφαλείας της πολυτίμου ταύτης αποστολής.

Έπρεπε επί πλέον να εξετάσω το σπουδαιότατον ζήτημα του ουχί ολιγαρίθμου πλήθους των πολιτών των ενδεδυμένων την ιεράν αμφίεσιν της στρατιωτικής στολής... Εύρον εις την νήσον ταύτην τοσούτο μέγαν τον αριθμόν των αξιωματικών, καθώς είναι ομοίως εις όλας τας άλλας. Προς το παρόν δεν εχρησιμοποίησα παρά εκείνους οι οποίοι είναι απαραιτήτως αναγκαίοι, δηλαδή τον κύριον Μυλωνάν, ο οποίος ομιλεί την Ρωσικήν και ο οποίος είναι ο αξιωματικός σύνδεσμος εις Ληξούριον παρά τω Διοικητή αυτού αντί του μισθού όστις σημειούται εις την κατάστασιν· τον κύριον Luigi Poggi, ο οποίος πεπροικισμένος διά της ιδίας ικανότητος, κατέχει την θέσιν του υπασπιστού παρά τω κυρίω Συνταγματάρχη Διοικητή αντί του μισθού όστις σημειούται εις την ιδίαν κατάστασιν· τον Υπολοχαγόν κύριον Μπερέτα, Μπαρντέση και Μεταξάν, οι οποίοι νεαροί αξιωματικοί είναι της ιδίας νοοτροπίας του κυρίου Διοικητού, απολύτως απαραίτητοι εις την υπηρεσίαν του φρουρίου... Περί όλων των άλλων εγώ, εξουσιοδοτημένος εκ των εντολών <αι οποίαι μου εδόθησαν>, είπον και εξ άπαντος θα είπω ότι ουδέν δύνανται να απαιτήσουν παρά του δημοσίου ταμείου, επειδή εις ουδέν είναι χρήσιμοι ούτε δύνανται να είναι, εφ’ όσον δεν δώσουν ασφαλείς αποδείξεις διά του νέου συστήματος περί της στρατιωτικής των ικανότητος.

Εν συσκέψει μετά του ίδιου κυρίου Συνταγματάρχου εξητάσαμεν το ενδιαφέρον ζήτημα της εκπαιδεύσεως διά τους νεαρούς τούτους αξιωματικούς και ευελπιστώ ότι εξησφάλισα διά των προφορικών και γραπτών μου εκθέσεων, τόσον εις την Α.Ε. τον Πρίγκιπα όσον και εις την Α.Ε. τον Πληρεξούσιον, τας πλέον ικανοποιητικάς αποφάσεις περί του ζητήματος.

Έπρεπε να αναλάβω ένεκα των οδηγιών μου άμεσον δραστηριότητα διά την ίδρυσιν του Νοσοκομείου... Την ανέλαβον... Και το Νοσοκομείον ιδρύθη, συμφώνως προς το έγγραφον το οποίον έχω την τιμήν να επισυνάψω υπ’ αρ. 11. Ωρισμένα όργανα και αντικείμενα, απαραίτητα εις την λειτουργίαν του ιδίου Νοσοκομείου, ελλείπουν. Ταύτα παρηγγέλθησαν και, αφού παραδοθούν πλήρως, θα λάβητε την καλωσύνην να διατάξητε την πληρωμήν παρά της ενταύθα οικονομικής υπηρεσίας.

Υπολείπεται όπως παρουσιάσω περί της οικονομικής καταστάσεως διά των συνημμένων εγγράφων υπ’ αρ. 12 το δυσάρεστον ζήτημα υπερβολικού χρέους, εις το οποίον έχει υποβληθή ο πληθυσμός ούτος υπέρ του οίκου «Hubs και Τιμόνη» της Κωνσταντινουπόλεως. Δεν ασχολούμαι να διαπραγματευθώ λεπτομερώς περί του ζητήματος τούτου. Επιφυλάσσομαι μόνον να

 διατυπώσω ωρισμένας ταπεινάς γνώμας προφορικώς, ίνα η υμετέρα πρόνοια λάβη τα πλέον ωφέλιμα και ικανοποιητικά μέτρα επί του προκειμένου. Επί πλέον δεν θα ομιλήσω επισήμως περί των προαναφερθέντων θεμάτων της διακυβερνήσεως της παρούσης Διοικήσεως.

Οφείλω να παρατηρήσω ότι πάντοτε αι φυλακαί της νήσου ταύτης είναι πλήρεις καταδίκων. Άλλοι είναι διά λόγους του Κράτους, άλλοι επειδή εθεωρήθησαν υποπτοι επαναστάσεων, άλλοι διά διαπραχθείσας δολοφονίας, άλλοι δι’ αποφάσεις εκδοθείσας παρά του πρώην Δικαστηρίου της Ανωτάτης Αστυνομίας. Υμείς θα ηδύνασθε <να αποφασίσητε>, επειδή έχετε εξουσιοδοτηθή παρά του νομίμου συντάγματος, επειδή η Εκλαμπροτάτη Γερουσία πάντοτε και μετά μεγάλης πλειονοψηφίας επεδοκίμασε και ενέκρινε την εξουσιοδότησιν.

Οι φάκελοι, τα δέματα τα οποία αποστέλλω φέρουν τα έγγραφα τούτων των δικαστικών υποθέσεων. / Μελετήσατε ταύτα και μελετήσατε επί πλέον εάν ο χαρακτήρ των κατοίκων τούτων, εάν η διαμόρφωσις των παθών των, εάν αι συνήθειαι τας οποίας απέκτησαν ένεκα των παρελθόντων γεγονότων του επαναστατείν, του αντεπαναστατείν, του να λαμβάνουν συγγνώμην, του να βραβεύωνται αντί να τιμωρούνται, συνεπάγονται ως μέτρον να είναι επιεικής η δημοσία αρχή προς το παρόν και να ανοίξη ομού μετά των θυρών των φυλακών νέον ευρύ και απεριόριστον στάδιον εις τα πάθη, εις τας αντιδράσεις, εις τας εκδικήσεις.

Ληφθεισών υπ’ όψιν των σπουδαίων τούτων απόψεων και των εντολών αι οποίαι μου εδόθησαν επίστευσα ότι έχω αρκετήν εγγύησιν και εξασφάλισιν εις το να είμαι σταθερός και αμετακίνητος εις ό,τι αφορά τούτους τους καταδίκους και ληστάς, περί των οποίων ήδη έγραψα εις την Α.Ε. τον Κυβερνήτην της Ζακύνθου, ως προκύπτει εκ του συνημμένου φύλλου (υπ’ αρ. 12) .

Παρακαλώ την Υ.Ε. να υπογραμμίση εις το συνημμένον φύλλον υπ’ αρ. 13 τας ταπεινάς απόψεις μου προς την Αυτού Γαληνότητα, τον Πρίγκιπα, περί του διαφιλονεικουμένου ζητήματος των αποζημιώσεων, περί του οποίου πρέπει να επισυνάψω υπόμνημά και σχέδιον επί μέρους αποκαταστάσεως, το οποίον μοι παρεδόθη υπό του κυρίου Ευσταθίου Μεταξά διά μέσου του επιτρόπου του κυρίου Φωκά. Εις το ιδιαίτερον τούτο ζήτημα ουδεμίαν απόφασιν έλαβον, διαφυλάττων την τιμήν και την φροντίδα περί τούτου εις τας εναρέτους και φιλανθρώπους διαθέσεις σας. Το κατ’ εμέ δεν δύναμαι, ει μη να σας συστήσω ανεπιφυλάκτως τον προαναφερθέντα κύριον Μεταξάν, του οποίου τα περιστατικά είναι αρκούντως γνωστά εις όλην την Πολιτείαν.

Οφείλω να αναφέρω ολίγα τινά περί της καταστάσεως της νήσου ταύτης. Ληξούριον, Αργοστόλιον, Λιβαθώ και το φρούριον αποτελούν τας τρεις επαρχίας της. Το Ληξούριον, παρακινούμενον εκ της εσφαλμένης, αλλά λίαν προσφιλούς Ιδέας να συγκροτήση ανεξάρτητον τμήμα της διοικήσεως, αποκεχωρισμένον, αυτόνομον, υπήρξε πάντοτε αδιαλλάκτως εχθρικόν εις πάσαν

 οργάνωσιν η οποία θα είχεν ως βάσιν και θεμέλιον την ένωσιν. Εντεύθεν οι εμφύλιοι πόλεμοι, εντεύθεν το αποχωριστικόν κίνημα, υποστηριζόμενον διά των όπλων εις τας χείρας, εντεύθεν τα μίση τα εκδηλωθέντα εκ μέρους του Ληξουρίου, εντεύθεν η κυρίευσις της επαρχίας ταύτης, η πραγματοποιηθείσα υπό των δύο άλλων διά της υπερισχυούσης ενόπλου δυνάμεως, εντεύθεν αι επακόλουθοι εισβολαί των ενόπλων συμπατριωτών και αι υπερβολικαί απαιτήσεις χρήματος αι οποίαι συνέβησαν εις την επαρχίαν εκείνην κατά την παρελθούσαν υπό πρυτάνεως διακυβέρνησιν.

Η κυρίευσις αύτη απήτει την καταπίεσιν, την εξουθένωσιν και την απόλυτον διάλυσιν της μερίδος ταύτης, η οποία, ευρίσκουσα υποστήριξίν τινα και ενθάρρυνσιν εις τας ιδίας επαρχίας του Αργοστολίου και της Λιβαθούς, ηδύνατο διά τους φατριαστικούς εκδικητικούς της σκοπούς να ενθαρρύνη και να καταστήση ισχυρότερον τον πληθυσμόν του Ληξουρίου εναντίον τούτων των άλλων. Συνετρίβη, εξουθενώθη, διελύθη υπό της Διοικήσεως η μερίς αύτη, κατόπιν του οποίου η ακατανόητος συμπεριφορά της ισχυράς οικογενείας των Κομήτων Μεταξά, η οποία ήτο η ψυχή και ο πυρήν της, συνετέλεσεν εις εκείνο το οποίον η κοινή γνώμη, το δημόσιον ψήφισμα απεφάσισε διά την απώλειάν της.

Πάσα η τραγική αύτη ιστορία προκύπτει εκ των δεμάτων των εγγράφων των δικαστικών υποθέσεων, τα οποία είναι δυνατόν ευκόλως να ελέγξητε διά της συνοδευούσης καταστάσεως.

Μετά την εκρίζωσιν της αντιτιθεμένης ταύτης φατρίας η Διοίκησις παρέμεινε μόνη, έδρασε αφ’ εαυτής άνευ αντενεργείων και, ιδού, μετεβλήθη η σκηνή εις την νήσον ταύτην και ο πληθυσμός ευρίσκεται διηρημένος εις δύο μόνα κόμματα: εν των νικητών, υπερισχύον και υπερήφανον, αποτελούμενον εκ των πλέον αφωσιωμένων φίλων της Διοικήσεως, ως υπ’ αυτής τρεφομένων, κορεσθέντων διά του δημοσίου και διά του ιδιωτικού χρήματος, το έτερον καταπεπιεσμένον και πλήρες φόβου, επειδή επλήγη και ενικήθη.

φ. 3 / Το πρώτον σήμερον στερείται νου και θάρρους, επειδή ζη εκτός του στοιχείου του και ίσταται ενώπιον της ιστορίας του παρελθόντος και εκείνης ενός μέλλοντος, το οποίον από ουδεμιάς απόψεως δύναται να της παρομοιάζη. Οι τρόποι επικοινωνίας και τα νήματα όλα, διά των οποίων οι ανθρωποι ούτοι ήρχοντο εις επαφήν, διεκόπησαν. Το πνεύμα το οποίον εθεμελίωνε μεταξύ των την ομόνοιαν λόγω ταυτότητος ενδιαφερόντων εσβέσθη, αφού η δημοσία αρχή ως εκ των ληφθέντων μέτρων δεν τους δίδει το δικαίωμα να είναι ηνωμένοι, ένοπλοι, θρασείς, αφού η εθνική οικονομία δεν αμείβει πλέον διά των χρημάτων της την μοιραίαν ταύτην ένοπλον υπεροχήν.

Το δεύτερον εκλήθη σήμερον εις νέαν ζωήν και αρχίζει να ελπίζη· ανανεούται και θα επεθύμει εις τας πρώτας του ταύτας επιδιώξεις της ζωής του να είναι ήδη αρκούντως ισχυρόν, διά να δύναται να επιδεικνύεται και να αντιδρά.. Του λείπουν όμως οι αρχηγοί, οι μαχηταί... Τούτο και εκείνοι

σώμα άνευ κεφαλής, άνευ εγκεφάλου... και τόσον αρκεί, διά να το καταστήσουν αδρανές. Ας αποκλείση ο Θεός να επιστρέψη αύτη η κεφαλή, ούτος ο νούς. Αι αντιδράσεις δεν θα έχουν τέλος και θα εξαναγκάσουν εις δυσάρεστα μέτρα την διοικητικήν εξουσίαν της νήσου ταύτης.

Ολίγοι τινές κάτοικοι, πεπολιτισμένοι ανθρωποι, εκ φόβου μη δυνάμενοι <να επιδοθούν> εις σχέσεις μετά χωρικών και οπαδών, αρχίζουν να αναπνέουν εκ της ελπίδος ενός μελλοντικού συστήματος, το οποίον να μη απαιτή την υποστήριξιν και την εύνοιαν υποτελών, οι οποίοι καθίστανται ενδοξοι και ευτυχείς.

Το άγρυπνον βλέμμα της Διοικήσεως πρέπει να γνωρίζη τα πάντα και να εκτιμά τα πάντα, διά να πραγματοποιηθή εκείνη η δίκαια ισορροπία μεταξύ όλων των τάξεων αι οποίαι συνθέτουν τούτον τον πληθυσμόν, διά του οποίου η αποδοχή και η θεμελιωθείσα σταθεροποίησις εκείνου του συστήματος, οιονδήποτε και αν είναι εκείνο το οποιον θα πρέπει να κυβερνά την χώραν ταύτην, να έχη εύκολον εισαγωγήν και διαρκή παραμονήν.

Αποδέχθητε τα τεκμήρια ταύτα του ζήλου μου διά την δημοσίαν υπηρεσίαν και τας διαβεβαιώσεις της μετ’ αφοσιώσεως εκτιμήσεώς μου και υπολήψεως.

19

Αρχείον Ιονίου Γερουσίας

Κιβώτιον 7, αρ. 47, συνημμένον

Νο 2

Copia di circolare in data delli 28 Settembre 1802 s.v. spedita al Trib. Civ. di P(ri)ma Ins(tan)za in Argostoli;

altra al Criminale di P(ri)ma Ins(tan)za;

altra a quello di Lixuri;

altra alla Camera di Revisione;

altra al Magistrato di Sanità di Argostoli e Lixuri;

altra al Magistrato Economico;

altra al Magistrato ai Viveri;

altra al Collegio di XI; ed

altra al Consiglio di XV Definitivo.

Il Commissario di S.E. il Principe Interino Reggente dell’isola di

Cefalonia deve in esecuzione alle instruzioni ricevute rivolgersi al... per domandare un rapporto in iscritto, diramato in tre parti:

P(ri)mo. Configuraz(io)ne del..... (numero e nomi dei membri che lo compongono); sue attribuzioni, ordinanza delle sue funzioni e ministero.

Secondo. Breve ragguaglio della passata amministraz(io)ne e suo stato attuale in ogni parte, e spezialm(ent)e in quella della sua attività e del corrispond(ent)e suo effetto.

Terzo. Esigenza di ogn’uno e suoi pareri intorno a ciò che nell’ esercizio delle sue funzioni potrebbe occorrergli, onde aver quell’ estesa, quell’ appoggio e quell’ energia che al vero pubb(lic)o servigio è conveniente.

Si prevengono i membri rispettabili del... che non si admetterà la dispensa di nessuno sotto qualunque siasi petesto. Si desidera la più veloce soddisfaz(io)ne alla richiesta che con questa memoria si fa. Si protesta considerazione.

Αντίγραφον της εγκυκλίου υπό ημερομηνίαν 28 Σεπτεμβρίου 1802 π.η., αποσταλείσης εις το Πρωτοδικείον εις Αργοστόλιον· έτερον εις το Πλημμελιοδικείον· έτερον εις εκείνο του Ληξουρίου· έτερον εις το Εφετείον· έτερον εις την Υγειονομικήν Υπηρεσίαν Αργοστολίου και Ληξουρίου· έτερον εις την Οικονομικήν Υπηρεσίαν· έτερον εις την Υπηρεσίαν Τροφίμων· έτερον εις το Συμβούλιον των Ένδεκα· έτερον εις το Τελεσίδικον Συμβούλιον των Δεκαπέντε.

Ο Επίτροπος της Α.Ε. του Πρίγκιπος Προσωρινός Κυβερνήτης της νήσου Κεφαλληνίας οφείλει, εις εκτέλεσιν των ληφθεισών οδηγιών, να αποτανθή προς... διά να ζητήση έκθεσιν γραπτώς, υποδιηρημένην εις τρία μέρη:

Πρώτον: Διαμόρφωσις του... (αριθμός και ονόματα των μελών τα οποία το συνθέτουν) . Αρμοδιότητές του, διάταξις των λειτουργιών του και υπηρεσία.

Δεύτερον: Βραχεία αφήγησις της παρελθούσης διοικητικής δράσεως και παρούσα κατάστασις αυτής από πάσης πλευράς, και ιδιαιτέρως από πλευράς δραστηριότητος και του αντιστοίχου αποτελέσματος της.

Τρίτον: Ανάγκη εκάστου και απόψεις του περί εκείνου το οποίον κατά την άσκησιν των καθηκόντων του θα ηδύνατο να του χρησιμεύση, ώστε να έχη εκείνην την έκτασιν, εκείνο το στήριγμα και εκείνην την ενεργητικότητα η οποία αρμόζει εις την πραγματικήν δημοσίαν υπηρεσίαν.

Ειδοποιούνται τα σεβαστά μέλη του... ότι ουδενός θα γίνη δεκτή η εξαίρεσις υφ’ οιανδήποτε πρόφασιν. Είναι επιθυμητή η ταχυτέρα ικανοποίησις του αιτήματος το οποίον γίνεται διά του παρόντος υπομνήματος. Εκφράζεται υπόληψις.

20

Αρχείον Ιονίου Γερουσίας

Κιβώτιον 7, αρ. 48

(No 7)

Serenissimo Principe,

Mi attrovo in Itaca. Vi sono arrivato colla guarnig(io)ne nel giorno 12 del corrente. Dopo avere p(er) il corso di tre giorni attraversato F isola tutta di Cefalonia <......>1 le più importanti e considerabili pertinenze.

S.E. il Reggente di Itaca ha prevenuto il mio arrivo di alcuni giorni. Ciò à molto agevolato l’acquartieramento dei soldati, quello dell’ Uffiziale e sua famiglia ed ogni altra relativa sistemazione.

Avrei anco oggi progredito il mio viaggio per S. Maura, se l’installazione di questa Reggenza che io ho trovato inoperosa nell’ aspettaz(io)ne del mio arrivo, n(on) mi avesse trattenuto...

Si sta ordinando il Governo di questo paese coll’istituzione di alcune magistrature indispensabili e col rifacimento del pubb. erario. Si è instituito un mag(istra)to economico, per cui io sono stato invitato di estendere il mandato. Questa ondinanza e le relative attribuzioni ottennero 1a approvazione di S.E. il Reggente.

Oggi si travaglia intorno alla riscossione del pubb. malversato erario e con profitto di questa cassa. Siccome poi questa operazione è il risultato delle comandate da V.E. al Reggente di quest’isola, così egli è certo ed io ho assicurato l’E.S. che quanti sono gl’addolorati per l’obbligazione di φ. lv restituire al pubb. il malversato de / naro non oseranno di presentarsi per reclamare e, se mai lo facessero, avranno corrispondenti punizioni.

Ho stabilito lo stato delle spese mensuali per ciò che risguarda la truppa.

Ho assoggettato alla maturità di S.E. il Reggente un progetto intorno allo scuoprimento del defraudato dazio del uva passa e delle altre rubate rendite pubbliche... Egli à avuto la bontà di adottarlo e di prendere tutte le preventive necessarie misure p(er) metterlo in esecuzione.

Io mi onorerò di umiliare all’E.V. queste scritture col mio rapporto intorno all’isola di Itaca che sto attualm(ent)e compilando...

Ho fissato la mia partenza per il giorno 19 del corrente, avuto riguardo alla somma ed alla successiva delle occupazioni che mi furono date dall’ Ecc(ellentissimo) Reggente di quest’isola e che io ho dovuto assumere p(er) agevolare il corso di questi involuti affari economici.

Prevengo intanto l’E.V. che io tengo meco la somma di 8.000 pia-

1. Φθορά δύο λέξεων σημαινουσών «επεσκέφθην», «επεθεώρησα». Πιθανώτατα αντί Cefalonia γρ. «Itaca».

piastre levate dalla Cassa di Cefalonia per consegnarle alla Generale di costà, malgrado le difficoltà fatte per questa comma e malgrado la mia ferma determinazione di levarne 12.00<0>.

Passando da S. Maura io spero di poter accrescere questo primo frutto dell’attuale spedizione.

φ. 2 / Protesto intanto la più di vota venerazione ed il più ; rispettoso ossequio.

Itaca 16 Ottobre 1802

Di V.E.

L’umilis(simo) div. servitore

Il Comm. KAPODISTRIA

φ. 1 / Κάτω: A S.E. il Principe del Settie Repubblica

Άνω διά χειρός του παραλαβόντος: Addì 19 7mbre1 1802 s.v. ricev(uta).

Γαληνότατε Πρίγκηψ,

Ευρίσκομαι εις Ιθάκην. Αφίχθην ενταύθα μετά της φρουράς την 12ην τρέχοντος. Αφού διέτρεξα κατά το διάστημα τριών ημερών όλην την νήσον της Κεφαλληνίας. <επεσκέφθην> τας πλέον σημαντικάς και αξιολόγους περιοχάς.

Η Α.Ε. ο Κυβερνήτης της Ιθάκης προηγήθη της αφίξεώς μου κατά ημέρας τινάς. Τούτο διηυκόλυνε πολύ την εγκατάστασιν εις οικήματα των στρατιωτών, εκείνην την του Αξιωματικού και της οικογενείας του και πάσαν άλλην σχετικήν οργάνωσιν.

Θα είχε προσέτι προχωρήσει η πραγματοποίησις του ταξιδιού μου δι’ Αγίαν Μαύραν, εάν η εγκαθίδρυσις της ενταύθα Κυβερνητικής Αρχής, την οποίαν εγώ εύρον άπρακτον κατά την αναμονήν της αφίξεώς μου, δεν με είχεν εμποδίσει.

Οργανούται η Διοίκησις ταύτης της νήσου διά της συστάσεως απαραιτήτων τινών υπηρεσιών και της αποκαταστάσεως των δημοσίου οικονομικών. Συνεστήθη οικονομική αρχή, διά την οποίαν εγώ εκλήθην να επεκτείνω την εντολήν <λειτουργίας>. Η διάταξις αύτη και αι σχετικαί αρμοδιότητες έτυχον της εγκρίσεως της Α.Ε. του Κυβερνήτου.

Σήμερον καταβάλλονται προσπάθειαι αναφορικώς προς την είσπραξιν των δημοσίων υπεξαιρεθέντων χρημάτων και προς ωφέλειαν του ενταύθα <δημοσίου> ταμείου. Επειδή κατά δεύτερον λόγον η ενέργεια αύτη είναι το

1. Προφανώς εκ παραδρομής, αντί «8bre».

 αποτέλεσμα των διαταχθεισών υπό της Υ.Ε. εις τον Κυβερνήτην της νήσου ταύτης, τοιουτοτρόπως εκείνος είναι βέβαιος και εγώ διεβεβαίωσα την Α.Ε. ότι όσοι είναι οι στενοχωρηθέντες διά τον εξαναγκασμόν να επιστρέψουν. εις φ. 1 το Δημόσιον τα διά καταχρήσεως αφαιρεθέντα χρήματα / δεν θα τολμήσουν να παρουσιασθούν, διά να παραπονεθούν και, εάν κάποτε το πράξουν, θα λάβουν αναλόγους ποινάς.

Καθώρισα την κατάστασιν των μηνιαίων εξόδων δι’ ό,τι αφορά εις το στρατιωτικόν τμήμα.

Υπέβαλον εις την ώριμον κρίσιν της Α.Ε. του Κυβερνήτου σχέδιον περί της ανακαλύψεως του δι’ απάτης κλαπέντος τελωνειακού φόρου της σταφίδος και των άλλων ληστευθέντων δημοσίων εσόδων... Εκείνος έσχε την καλωσύνην να υιοθέτηση το σχέδιον και να λάβη πάντα τα προληπτικά αναγκαία μέτρα, διά να το θέση εις εφαρμογήν.

Θα λάβω την τιμήν να υποβάλω εις την Υ.Ε. τα έγγραφα ταύτα ομού μετά της εκθέσεώς μου περί της νήσου Ιθάκης, την οποίαν τώρα συντάσσω. ..

Προσδιώρισα την αναχώρησίν μου διά την 19ην τρέχοντος, ληφθείσης υπ’ όψιν της υποθέσεως των χρημάτων και της εν συνεχεία απασχολήσεως, αι οποίαι μοι ανετέθησαν υπό του Εκλαμπροτάτου Κυβερνήτου της νήσου ταύτης και τας οποίας εγώ έπρεπε να αναλάβω, διά να διευκολύνω την διεκπεραίωσιν τούτων των περιπλόκων υποθέσεων.

Προαναγγέλλω εν τω μεταξύ εις την Υ.Ε. ότι φέρω μετ’ εμού το ποσόν των 8.000 γροσίων, αναληφθέντων εκ του Ταμείου της Κεφαλληνίας, διά να τα παραδώσω εις το εκεί Κεντρικόν, παρά τας παρουσιασθείσας δυσκολίας διά το ποσόν τούτο και παρά την σταθεράν μου απόφασιν να λάβω εκ τούτων 12.000.

Διερχόμενος εκ της Αγίας Μαύρας ελπίζω να δυνηθώ να αυξήσω τον πρώτον τούτον καρπόν της παρούσης αποστολής, φ. 2 / Διαβεβαιώ εν τω μεταξύ την μετά της μεγαλυτέρας αφοσιώσεως υπόληψιν και τον βαθύτατον σεβασμόν.

Ιθάκη 16 Οκτωβρίου 1802

Της Υ.Ε.

Ο ταπεινότατος λίαν αφωσιωμένος θεράπων

Ο Επίτροπος ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

φ. 1 /Κάτω: Προς την A. Ε. τον Πρίγκιπα της Επτανήσου Πολιτείας.

Άνω: Την 19ην Σεπτεμβρίου (= Οκτωβρίου) 1802 π.η. παραλαβή.

 ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΙΣ



ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Εις το Συνέδριον των Παρισίων, το οποίου έκρινε την τύχην των Ιονίων Νήσων, ο Ιωάν. Καποδίστριας υπεστήριξε με θέρμην την δημιουργίαν ανεξαρτήτου κράτους των Ιονίων Νήσων, κατά το πρότυπον της Επτανήσου Πολιτείας (1800—1807). Πιστεύων δε πάντοτε εις την ανάγκην της παιδείας ως υποδομής της εθνικής ανεξαρτησίας, ηγωνίσθη και τότε να εξασφαλίση ευνοϊκάς προϋποθέσεις διά την ανάπτυξιν της δημοσίας εκπαιδεύσεως εις τας νήσους υπό το προετοιμαζόμενον νέον καθεστώς. Και το πόσον ήτο αναγκαία διά τον λαόν των νήσων η παιδεία, το απεδείκνυε η ανυπαρξία αυτής κατά τους αιώνας της Βενετοκρατίας. Εις το υπόμνημά του της 22ας Νοεμβρίου 1815 προς τον Άγγλον υπουργόν των Εξωτερικών Λόρδον Κάστλερη ο Καποδίστριας έγραφε:

«Η Βενετική Πολιτεία, διώκει τας νήσους διά της διαφθοράς. Οι διοικούντες τα κοινά ανήκον εις την τάξιν των ευγενών, η οποία δεν ήτο η ελάχιστα διεφθαρμένη και η μάλλον ανεπτυγμένη. Η Βενετική Πολιτεία εβασίζετο εις την ισχύν της κυβερνώσης ταύτης τάξεως, υποθάλπουσα τας υπέρ αυτής προλήψεις καθώς και την αντιζηλίαν μεταξύ των άλλων τάξεων. Απονέμουσα προνόμια και κτήματα εις τους ευγενείς, παρείχεν εις αυτούς τα μέσα να εξαγοράζωσι την συνείδησιν του λαού και καθιστώσι συστηματικήν την ανηθικότητα και την διαφθοράν του τόπου. Η βενετική πολιτική εφοβειτο την υπεροχήν του ελληνικού πνεύματος και προσεπάθει να καταβάλη τούτο διά της αμαθείας, διά τούτο ουδέποτε επέτρεψε την σύστασιν δημοσίων σχολείων εν Επτανήσω».

Επίσης ένας άλλος επιφανής Επτανήσιος, ο Μάριος Πιέρρης, συγγραφεύς και Καθηγητής Πανεπιστημίου εις την Ιταλίαν, έγραφε εις την «Αυτοβιογραφίαν» του:

«Ποίαν πρόνοιαν παρείχε η Βενετική κυριαρχία εις την φιλομαθή νεότητα; Ουδέν δημόσιον ίδρυμα παιδείας, ούτε λύκειον, ούτε γυμνάσιον, ούτε σχολείον γραμμάτων δημόσιον ή ιδιωτικόν, ούτε βιβλιοθήκη, ούτε τυπογραφείον. Αι προκηρύξεις των αρχών ετοιχοκολλούντο χειρόγραφοι. Η λατινική γραμματική του Τορέττου και άλλα βιβλία επωλούντο είς τι φαρμακειον. Αμαθείς ιερείς Έλληνες ή Λατίνοι συνίστων μικρά σχολεία προς πορισμόν των αναγκαίων του βίου, αντί ευτελών διδάκτρων, διευθύνοντες ταύτα άνευ συστήματος και άνευ κυβερνητικού ελέγχου. Τουναντίον αι λέσχαι, οι χοροί προσωπιδοφόρων, τα ιππηλάσια και άλλαι σκανδαλώδεις διασκεδάσεις ουδέποτε απέλιπον. Αύτη ήτο η κατάστασις της μητροπόλεως της Βενετικής ανατολής. Ιδού το περιβάλλον το οποίον ανέπτυξε την νεότητά μου».

Βεβαίως η κατάστασις αυτή δεν απετέλει προνόμιον μόνον των

Ιονίων Νήσων. Όλοι οι λαοί της Ευρώπης ετέλουν υπό το σκότος της αμαθείας κατά τους προ της Γαλλικής Επαναστάσεως αιώνας. Δεν συνέφερε εις τα καθεστώτα της εποχής εκείνης η μόρφωσις των λαϊκών μαζών, η οποία θα ωδήγει και εις την πνευματικήν των αφύπνισιν. Συνεπώς δεν συνέφερε και εις την Βενετίαν η οργάνωσις της δημοσίας εκπαιδεύσεως επί κρατικής βάσεως εις τας κτήσεις της. Εάν η Ιστορία καταγραφή ωρισμένας εκδηλώσεις εις τον τομέα αυτόν, αύται οφείλονται εις την ιδιωτικήν πρωτοβουλίαν, η οποία όμως επνίγετο από την αντίδρασιν του κατεστημένου, όταν διεπιστούτο ότι ήτο δυνατόν η παρεχομένη παιδεία να έχη κοινωνικάς επιπτώσεις. Έτσι η οποιαδήποτε συμβολή των Επτανησίων εις τα γράμματα και τας τέχνας κατά τους αιώνας της υποδουλώσεως εις την Βενετίαν, θα πρέπει να αναζητηθή εκτός των νήσων, μεταξύ του Ελληνισμού της διασπορας.

***

Η κατάληψις των Ιονίων Νήσων από τους Δημοκρατικούς Γάλλους έφερε εις αυτάς, όχι μόνον το πνεύμα της Επαναστάσεως, αλλά και τας κατακτήσεις της. Ολίγας ημέρας μετά την αποβίβασιν των Γαλλικών στρατευμάτων ιδρύθη προσωρινόν Δημαρχείον και συνεστήθησαν οκτώ «κομιτάτα», μεταξύ των οποίων και το της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, εις την οποίαν οι Γάλλοι απέδιδον ιδιαιτέραν βαρύτητα. Η ίδρυσις όμως του κομιτάτου δεν εσήμανε και την οργάνωσιν της δημοσίας εκπαιδεύσεως, δεδομένου ότι όλα έπρεπε να αρχίσουν από το άλφα. Έλειπαν και τα χρήματα, και τα κτίρια, και οι διδάσκαλοι. Εν τω μεταξύ διά της υπογραφής της συνθήκης του Καμποφόρμιο, τα Επτάνησα προσηρτώντο εις την Γαλλίαν. Κατόπιν τούτου ήλλαξε η μορφή της διοικήσεως, τα προσωρινά Δημαρχεία κατηργήθησαν, αντικατασταθέντα υπό κεντρικών διοικήσεων, εκάστη των οποίων περιελάμβανε 12 τμήματα, μεταξύ των οποίων και τμήμα «Δημοσίας και Ιδιωτικής Εκπαιδεύσεως». Το Τμήμα αυτό επροχώρησε ταχέως εις την υλοποίησιν των στόχων του. Διά της δημεύσεως των Μονών και της περιουσίας των εξησφάλισε την οικονομικήν βάσιν διά την εκπαιδευτικήν προσπάθειαν. Συνέστησε σχολείον, εις το οποίον όμως εδιδάσκετο η Γαλλική γλώσσα και εφηρμόζοντο τα γαλλικά εκπαιδευτικά συστήματα. Ίδρυσε δημοσίαν βιβλιοθήκην. Συνέστησε τυπογραφείον, εφωδιασμένο με ελληνικά στοιχεία. Και γενικώς προέβη εις μεταρρυθμίσεις, αι οποίαι έδωσαν την ευκαιρίαν εις τον λαόν των νήσων να αποκτήση συνείδησιν των αρχών της ελευθερίας και της ισότητος, ενώ συγχρόνως ανεγεννάτο το λανθάνον έως τότε εθνικόν αίσθημα. Την αγαθήν επίδρασιν της διελεύσεως των Δημοκρατικών Γάλλων από τας νήσους ομολογεί και ο Καποδίστριας εις το προαναφερθέν υπόμνημά του προς τον Λόρδον Κάστλερη: «Ο λαός, γράφει, συνησθάνθη τα αγαθά διοικήσεως όχι Βενετικής, η δε νεολαία εβασίσθη εις την ελπίδα της ανεξαρτησίας. Αύτη ηκολούθησε νέαν κατεύθυνσιν διά την εκπαίδευσίν της. Το πνεύμα του αιώνος ήλθε εις βοήθειάν της και εν τω μέσω των υπερβολών της επαναστατικής ταύτης εποχής, η Ιταλία

λία και η Γαλλία προσέφερον εις τους νέους των επτά νήσων νέαν δέσμην φώτων και γνώσεων, των οποίων επωφελήθησαν».

* * *

Τους Δημοκρατικούς Γάλλους εις την κατοχήν της Κερκύρας διεδέχθησαν οι Ρώσσοι και οι Τούρκοι την 20 Φεβρουάριου 1799. Ο Ρώσος ναύαρχος Ουζακώφ εγκατέστησε προσωρινόν πολίτευμα, το οποίον ελειτούργει με διακοινώσεις του. Εις μίαν εκ των διακοινώσεων αυτών, χρονολογουμένην εις την 2αν Ιουνίου 1799, γίνεται διά πρώτην φοράν νύξις περί δημοσίας εκπαιδεύσεως. Έγραφε ο Ουζακώφ: «Να συστηθή μία Ακαδημία ή Σχολείον διά τα μικρά παιδία και με τοιούτον τρόπον θέλει προξενηθεί ωφέλεια εις την κοινότητα κατά την επιθυμίαν της». Την πρότασιν αυτήν υιοθέτησε η Γερουσία, χωρίς όμως να υπάρξη συνέχεια. Νέα μνεία περί δημοσίας εκπαιδεύσεως γίνεται εις τον καταστατικόν χάρτην, τον οποίον συνέταξε η «Έντιμος Αντιπροσωπεία» το 1801. Εις το άρθρον 30 ανεγράφετο: «Το αριστοκρατικόν σώμα θέλει συστήσει ένα δημόσιον σχολείον διά φώτισιν των νέων της χώρας, μπόργων και χωρίων, ήγουν τρία τέταρτα από τα μπόργα και χωρία και το έτερον τέταρτον από την χώραν». Η αναταραχή όμως, η οποία επεκράτει εις τας νήσους, απερρόφα όλας τας φροντίδας και την δραστηριότητα της Γερουσίας και δεν άφηνε περιθώρια διά την ίδρυσιν και την οργάνωσιν σχολείων. Τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν μετά την άφιξιν εις τας νήσους του Γεωργίου Μοτσενίγου, ως απεσταλμένου του Αυτοκράτορος της Ρωσίας. Ο Μοτσενίγος αφίχθη εις Κέρκυραν την 16ην Αυγούστου μετά στρατού και στόλου και με την εντολήν να αποκαταστήση την τάξιν εις τας νήσους, πράγμα που επέτυχε εις σύντομον χρονικόν διάστημα. Εν συνεχεία ο πληρεξούσιος ανέλαβε την πολιτικήν αναδιοργάνωσιν των νήσων. Εις το πλαίσιον της αναδιοργανώσεως αυτής εξεδηλώθη έντονον το ενδιαφέρον του και διά την οργάνωσιν της δημοσίας εκπαιδεύσεως. Εις όλας τας ενεργείας του είχε στενόν συνεργάτην και εις πολλά και εμπνευστην τον Ιωάννην Καποδίστριαν.

* * *

Εις το τρίτον μέρος του παρόντος Τόμου δημοσιεύονται τα κείμενα του I. Καποδίστρια τα αναφερόμενα εις την εκπαιδευτικήν αυτού δραστηριότητα ως Επιθεωρητού της Εκπαιδεύσεως και ως Διευθυντού της Δημοσίας Σχολής Τενέδου. Δυστυχώς εκ των σχετικών φακέλλων του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας ελλείπουν σημαντικά έγγραφα, τα οποία εν τούτοις είχον χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς υπό διαφόρων μελετητών και ολίγον προ του 1940 υπό του ιστοριοδίφου Σπυρ. Μ. Θεοτόκη διά την συγγραφήν της μελέτης του «Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω» (1453—1864), η οποία εβραβεύθη εις διαγωνισμόν της Εταιρείας Επτανησιακών Μελετών το 1939 και εδημοσιεύθη το 1956 εις τα «Κερκυραϊκά Χρονικά» (Τόμος Ε΄). Των εγγράφων τούτων, των οποίων σημειούται η έλλειψις εις τους Καταλόγους του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας με τον χαρακτηρισμόν

15

«ελλείπει», δεν κατέστη δυνατή η μεταγραφή και η μετάφρασις. Ως εκ τούτου, όσων εξ αυτών κρίνεται αναγκαία η παράθεσις, η δημοσίευσις γίνεται εκ της ανωτέρω αναφερομένης μελέτης του Σπυρ. Μ. Θεοτόκη, η οποία εχρησίμευσε ως πηγή και εις διαφόρους εργασίας, αναφερομένας εις τον Καποδίστριαν και την Παιδείαν.

Την διπλωματικήν μεταγραφήν και την μετάφρασιν των Καποδιστριακών κειμένων επεμελήθη ο υφηγητής της έδρας της Ιστορίας των Νεωτέρων Χρόνων εις το Πανεπιστήμιον Ιωαννίνων κ. Γεωργ. Πλουμίδης.